ΜΑΙΜΑΚΤΗΡΙΩΝ

Ο πέμπτος μην παρ’ Αθηναίοις

ΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΥΗΓ

Γ’ έτοσ ψ’ (700) ολυμπιάδοσ		2023
15 Νοεμβρίου	25 Νοεμβρίου	5 Δεκεμβρίου
Νουμηνία Απόλλωνος Νουμηνίου Απάντων Ουρανίων θεών Επιμήνια θυόμενα Δείπνο προς πένητας Λιβάνι και Ειρεσιώνες δάφνης στα αγάλματα των θεών δείπνα Νουμηνιαστών	Συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου Τελευτή Καρνεάδου φιλοσόφου του Κυρηναίου στην Αθήνα -129	Αθηνάς οικιακά θυόμενα Ψήφισμα μνημείου Ζήνωνος Κιτιέως Μνημηϊα τελευτής 130η Ολυμπιάς Συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου Πομπαία (πιθανή χρονολογία)
16 Νοεμβρίου	26 Νοεμβρίου	6 Δεκεμβρίου
Αγαθού Δαίμονος Απάντων Χθονίων θεών Επωνύμων Ηρώων Ηρωϊναι Κυπρίς Σκίρος Θορικός	Συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου	Αθηνάς οικιακά θυόμενα
17 Νοεμβρίου	27 Νοεμβρίου	7 Δεκεμβρίου
Αθηνάς Τριτομηνίς Χαρίτων θυόμενα	καμμία καταγραφή	Πομπαία Διός Μειλιχίου Διός Κώδιον Καθαρμοί
18 Νοεμβρίου	28 Νοεμβρίου	8 Δεκεμβρίου
Ερμού Αφροδίτης Πανδήμου Έρωτος Ηρακλέους δείπνα Τετραδιστών Γενέθλιον ήμαρ Αριστοφάνους Κυδαθηναίου κωμικού ποιητή Συνέλευση της Βουλής	Νυκτοφυλάξια Δήμητρος Κόρης (Ιερή Δήλος)	αιγις περί πόλιν
19 Νοεμβρίου	29 Νοεμβρίου	9 Δεκεμβρίου
Συνέλευση της Βουλής	Αθηνάς διχόμηνις Μαιμακτήρια Ζευς Μαιμάκτης (πιθανή χρονολογία) Θεωρίαι Αθηναίων Ελευθέρια (Πλαταιές)	καμμία καταγραφή
20 Νοεμβρίου	30 Νοεμβρίου	10 Δεκεμβρίου
Αρτέμιδος Μνημηϊα Νίκης θεών Γιγαντομαχία Συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου Συνέλευση της Βουλής	Ελευθέρια Πλαταιών Άφιξη θεωρίας Αθηναίων θυόμενα υπέρ των τάφων των πατέρων θυόμενα υπέρ των πεσόντων στις Πλαταιές θυόμενα υπέρ της Ελλάδος Πεντετηρικός Αγών Ελευθερίων Πλαταιές Γυμνικός Στεφανίτης Αγών Πλαταιές Ιερή Πομπή Πλαταιές Συνέλευση της Βουλής	καμμία καταγραφή
21 Νοεμβρίου	1 Δεκεμβρίου	11 Δεκεμβρίου
Απόλλωνος ιερόν ήμαρ	καμμία καταγραφή	Συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου
22 Νοεμβρίου	2 Δεκεμβρίου	12 Δεκεμβρίου
Ποσειδώνος Θησέως οικιακά θυόμενα	καμμία καταγραφή	Αθηνάς τριτογένεια οικιακά θυόμενα
23 Νοεμβρίου	3 Δεκεμβρίου	Εξαιρέσιμος
Ρέας Μουσών οικιακά θυόμενα	καμμία καταγραφή	Συνέλευση της Βουλής στο Φωσφόριον της Αρτέμιδος Πειραιεύς -140
24 Νοεμβρίου	4 Δεκεμβρίου	13 Δεκεμβρίου
Αρχή Χειμώνος (Μέτων) Δύσις Πλειάδων Διοσημίαι Ζευς Αστραπαίος Χρησμοσύνη Δελφών Διθύραμβος Επεγείροντες Διόνυσον Δελφοί δείπνα Δεκαδιστών	Αθηνάς Απόλλωνος εικαδίου οικιακά θυόμενα θυόμενα Διός Γεωργού πανκαρπία Βουζύγειον Γ’ Ιερός Άροτρος παλλάδιον Αθηνάς δείπνα Εικαδιστών	Τριακάς Νεκύσια Συνέλευση της Εκκλησίας του δήμου δείπνα Εκάτης
Α’ ΔΕΚΑΣ	Β’ ΔΕΚΑΣ	Γ’ ΔΕΚΑΣ

Υπόμνημα τελετών
Οικιακές μηνιαίες εορτές
Πολιτειακές -τοπικές εορτές μηνός-Θεωρίες
Συνελεύσεις/Πολιτειακές διαδικασίες
Τελετές χθόνιες-πένθιμες τριακάδος
Γεγονότα /μη εορταστικές μνημηϊες
Δείπνα θρησκευτικών Θιάσων και έθη

Στη δύση του ηλίου, σήμερα, θα υποδεχθούμε τον μήνα Μαιμακτηριώνα, τον πέμπτο μήνα των Αθηναίων στο ιερό Αθηναϊκό Έτος και τον πρώτο του Χειμώνος. Εύχομαι Μειλίχιο Χειμώνα και Υγίεια σε όλους τους Έλληνες κατά τα πάτρια!

Σε αυτόν τον μήνα καταγράφεται η Αρχή του Χειμώνος στην δύση των Πλειάδων . Στην αρχή του Χειμώνος καταγράφεται και στους Δελφούς η περίοδος Χρησμοσύνη που παίρνει την θέση της περιόδου του Κόρου όπως καταγράφει ο Πλούταρχος:

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ περι του ΕΙ εν Δελφοις 9

 ― επεί δ΄ουκ ίσος ο των περιόδων εν ταις μεταβολαίς χρόνος, αλλά μείζων ο της ετέρας ην Κόρον καλούσιν, ο δε της Χρησμοσύνης ελάττων, το κατά λόγον τηρούντες ενταύθα τον μεν άλλον ενιαυτόν Παιάνι χρώνται περί τας θυσίας, αρχομένου δε χειμώνος, επεγείραντες τον Διθύραμβον, τον δε Παιάνα καταπαύσαντες, τρεις μήνας αντ΄εκείνου τούτον κατακαλούνται τον θεόν (τον Διόνυσον)• όπερ τρία προς εν τούτο την διακόσμησιν οιόμενοι χρόνω προς την εκπύρωσιν είναι.

Γίνεται δεδομένο από αυτό το απόσπασμα και προκύπτει ότι η Λειτουργία (του Μαντείου) μέσα στο έτος διαιρείται μεταξύ του Παιάνα και του Διθυράμβου, και ότι ο πρώτος χρησιμοποιείται για τρία τέταρτα του έτους, (εννέα μήνες), και ο τελευταίος για ένα τέταρτο, (τρεις μήνες.)  Στο απόσπασμα δηλώνεται ξεκάθαρα ότι ο Διθύραμβος άρχιζε να χρησιμοποιείται «Αρχομένου Χειμώνος». Η Αρχή του Χειμώνος στο ιδίωμα της κλασικής αρχαιότητος είναι η «Πλειάδων δύσις », η εποχή που δύουν οι Πλειάδες.
Στο φυσικό έτος των Ελλήνων, η Αρχή του Χειμώνος συμβαίνει κατά τον μήνα Μαιμακτηριώνα στην Αττική και κατά τον μήνα Απελλαίο στους Δελφούς και αντιστοίχως στους πρώτους χειμερινούς μήνες στα υπόλοιπα ημερολόγια των Ελλήνων καθώς ο δείκτης είναι πάντοτε η Δύσις των Πλειάδων. Η Πλειάδων Δύσις, η Σκορπιού 15η [Νοεμβρίου 10], κατά τον Μέτωνα στα διορθωμένα έτη του κύκλου του των μηνών στον Μαιμακτηριώνα.

Η λειτουργία του Μαντείου των Δελφών συνδέεται με την τοπική λατρεία , τους ντόπιους θεούς και τον Μύθο της περιοχής. Από τους διαλόγους του Πλουτάρχου  [περί του ΕΙ εις Δελφούς 16], μαθαίνουμε ότι το τελετουργικό Έτος στους Δελφούς διαιρείται σε δύο περιόδους, η μία περιλαμβάνει  εννέα [9] μήνες  και ονομάζεται «Κόρος» και η άλλη  τρεις μήνες [3] και ονομάζεται «Χρησμοσύνη».

 Στην πρώτη περίοδο, «Κόρος», το Μαντείο είναι ανοιχτό και στην καθημερινή λειτουργία του στο ναό χρησιμοποιούν τον Παιάνα για να τιμήσουν τον Απόλλωνα.

Στην δεύτερη περίοδο το Μαντείο είναι κλειστό και χρησιμοποιούν τον Διθύραμβο στο ναό για να τιμήσουν τον Διόνυσο. Ο Διθύραμβος παίρνει την θέση του Παιάνα που χρησιμοποιείται προς τιμήν του Απόλλωνος.

Στην πρώτη ισταμένου εορτάζουμε την Νουμηνία του Μαιμακτηριώνος τον νουμήνιο Απόλλωνα και τους Ουράνιους Ολύμπιους θεούς

Στην δεύτερη ισταμένου τον Αγαθό Δαίμονα, άπαντες χθόνιους και Επώνυμους ήρωες και ηρωϊδες.

Την τρίτη ισταμένου την Αθηνά για την τριτομηνίδα, και τις Χάριτες.

Την τετάρτη ισταμένου, τον Ερμή, την Αφροδίτη Πάνδημο , τον Έρωτα και το Ηρακλή. Την σημερινή ημέρα γενιέται ο Αριστοφάνης.

Την έκτη ισταμένους οι καθιερωμένες προσφορές για την Αρτέμιδα και η Νίκη των θεών στην Γιγαντομαχία.

Την εβδόμη ισταμένου το καθιερωμένον ιερόν ήμαρ για τον Απόλλωνα.

Την ογδόη ισταμένου τελετουργούμε για τον Ποσειδώνα και τον Θησέα.

Την ενάτη ισταμένου για την Ρέα, τις Μούσες και τον Ήλιο σύμφωνα με τον Πρόκλο.

Την τετάρτη μεσούντος τελούνται τα Νυκτοφυλάξια στην ιερή Δήλο προς τιμήν της Δήμητρος και της Κόρης.

Την πέμπτη μεσούντος, ιερή ημέρα για την Αθηνά, στις Πλαταιές εορτάζονται τα Ελευθέρια.

Την έκτη μεσούντος οι Αθηναϊκές θυσίες στις Πλαταιές για τα Ελευθέρια, υπέρ των τάφων των προγόνων πατέρων, την Ελλάδα, η ιερή πομπή και ο Σταφανίτης αγών.

Την εικάδα η θυσία στο Δία Γεωργό και τα Μαιμακτήρια για τον Δία Μαιμάκτη. Τελείται το τρίτον ιερόν άροτρον, το Βουζύγιον.  Καθιερωμένη ημέρα για την λατρεία της Αθηνάς  και τα δείπνα των Εικαδιστών για την λατρεία του Απόλλωνος Εικαδίου.

Την δεκάτην φθίνοντος  και την ενάτην φθίνοντος καθιερωμένη ημέρα για την λατρεία της Αθηνάς.

Την ογδόη φθίνοντος τελούμε τα Πομπαία για τον Μειλίχιο Δία.

Την τρίτη φθίνοντος η καθιερωμένη ημέρα για την λατρεία της Αθηνάς και την τριτογένεια.

Την τριακάδα-ένη και νέα, τα Νεκύσια για τους νεκρούς προγόνους μας, και προσφορές, τα δείπνα της Εκάτης στα Εκαταία.

---

Την έκτη ισταμένου η Αρχή του Χειμώνος με τις Διοσημίαι του Διός Αστραπαίου. Η «Χρησμοσύνη»  περίοδος ανοίγει στους Δελφούς και επεγείρεται ο Διόνυσιος με τον Διθύραμβο.

---

Ο Ζευς Μειλίχιος

Για τον Δία Μειλίχιο τελείται μια πομπή στο τρίτο, το φθίνον δεκαήμερο του μηνός και ονομάζεται Πομπαία. Φαίνεται ότι είναι μια πομπή που περιέχει έναν «μαγικό» καθαρμό και περιφέρεται το «Διός Κώδιον».

Ένα φρεσκογδαρμένο δέρας με μαύρο μαλλί που προέρχεται από έναν κριό θυσιάζεται για τον Δία Μειλίχιο, η σύνδεσή του όμως με τον θεό είναι δευτερεύουσα.

Εκτός από το δέρας , και ένα κηρύκιον φαίνεται επίσης να μεταφέρεται στην ίδια πομπή που, όπως και το δέρας, έχει μια γενική μαγική έννοια. Το κηρύκιον ονομάζεται πομπός και το όνομα της πομπής προέρχεται από αυτήν τη λέξη.

Τα Πομπαία ανήκουν στο πλαίσιο ορισμένων «καθαρμών» που πραγματοποιούνται κατά καθορισμένο σημείο στο έτος . Αυτό σηματοδοτεί και δείχνει μια κρίσιμη περίοδο του έτους. Σύμφωνα με το λατρευτικό ημερολόγιο θυσιών στην 20η του μηνός, στην Αθήνα, προσφέρεται στον Δία Γεωργό, πόπανον ενός χοίνικα , πανκαρπία και νηφάλιες σπονδές.

Στην αποσπασματική ημερολογιακή ζωφόρο του εντοιχισμένη σήμερα σε ένα χριστιανικό κτίσμα με την ονομασία «Αγιος Ελευθέριος» φαίνεται το ιερό άροτρο και η σπορά του Βουζύγη στην ενότητα στον μήνα Μαιμακτηριώνα.

Έτσι οι προσπάθειες των Αθηναίων σκοπεύουν προς τη μοίρα των σπόρων που μόλις βυθίστηκαν στο έδαφος.

Ο Ζευς Μειλίχιος είναι αυτός ο θεός που θα προστατέψει τον σπόρο και σχετίζεται με τον Χθόνιο Δία, στον οποίο, σύμφωνα με τον Ησίοδο, πρέπει να ευχηθεί ο αγρότης στην αρχή του οργώματος. Το δέρας και το Κηρύκιον έχουν αποτροπαϊκό σκοπό.

Η πομπή στην οποία μεταφέρονται περιφέρεται γύρω από τη νέα καλλιεργημένη γη για να προστατεύσει το κριθάρι, που ανακτάται στη γη μέσω του «μαγικού» περιβλήματος που θα προστατέψει ο Μειλίχιος και ο Χθόνιος Δίας.

Η πομπή προς τιμή του Διός Μειλιχίου δεν έχει καμία σχέση με τα Μαιμακτήρια.

Τα Μαιμακτήρια είναι ανεξάρτητα από τα Πομπαία και δεν σχετίζονται γράφει ο Deubner (Feste 158), έτσι αμέσως μετά τελούνται τα Πομπαία για τον Μειλίχιο που είναι ο Χθόνιος για να προστατέψει τους καρπούς μέσα στην καλλιεργημένη γή.

Το όνομα του μηνός Μαιμακτηριώνος χαρακτηρίζει, την εορτή Μαιμακτήρια, η οποία σχετίζεται με τον Δία Μαιμάκτη, ο οποίος είναι ο θεός που στέλνει τις καταιγίδες.

Είναι μια εορτή που σχετίζεται με την αποφυγή ζημιών των οικιών στην πόλη και την προετοιμασία για το χειμώνα, Οι ζημιές θα μπορούσαν να προκληθούν από την έναρξη των χειμερινών καταιγίδων και ξαφνικών νεροποντών και χειμάρρων.

Η εορτή, της οποίας το όνομα φέρει ο μήνας είναι σημαντική, διαφορετικά ο μήνας δεν θα είχε κατονομαστεί μετά από αυτήν.Τα Πομπαία τελούνται για να προστατευθεί το περίβλημα του σπόρου κατά το συμβολικό όργωμα του Βουζύγη που εκπροσωπεί τον τρίτο ιερό άροτρο στον μήνα Μαιμακτηριώνα. Οι αγροτικές καλλιέργειες των Αθηναίων είχαν προηγηθεί με την σπορά από τον προηγούμενο μήνα.Τα Πομπαία τελούνται στο όριο, την Αρχή περίπου του Χειμώνος.

Το όνομα, ετυμολογία και η θέση του μηνός

χὡ Ζεύς ἄλλοκα μὲν πέλλει αἴθριος, ἄλλοκα δὲ ὕει.

Θεόκριτος 4. 43

Ο ε’ μην παρ’ Αθηναίοις

ΑΡΠΟΚΡΑΤΙΩΝ ΛΕΞΙΚΟ

Ο πέμπτος μην παρ’ Αθηναίοις

ΣΟΥΪΔΑ ΛΕΞΙΚΟ

Μην και αυτός Αθήνησι πέμπτος.

ΑΝΕΚΔΟΤΑ 280.27

Και ούτος μην Αθήνησιν ε’

ΦΩΤΙΟΣ ΛΕΞΙΚΟ

Στο φυσικό έτος η θέση του μηνός ήταν η αρχή του χειμώνος. Η Πλειάδων Δύσις, Σκορπιου 15η [Νοεμβρίου 10], κατά τον Μέτωνα στα διορθωμένα έτη του κύκλου του, έπεφτε αυτόν τον μήνα.

Μην μεν ήν Μαιμακτηριών

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ,ΟΛΥΝΘ.3.5

Κατά το οποίο ο σχολιαστής συμπληρώνει :

Κατ’ έμφασιν μείζονα της σπουδής κείται το όνομα του μηνός· θέλει γαρ ειπείν ότι και χειμώνος όντος τας ναυς καθέλκειν εψιφίσασθαι. και γαρ χειμερινός ην ο μην.

29.23e ΚΩΔ. ΑΥΓ.

Στη σειρά του ημερολογίου, προηγείται του Ποσιδεώνος, και ακολουθούσε μετά τον Πυανεψιώνα. Ο Αγαθαρχίδης ο Κνίδιος, μιλώντας για της εμφάνιση της Μεγάλης Άρκτου στην Ερυθρά θάλασσα αναφέρει:

Από γαρ Μαιμακτηριώνος, oς άγεται παρά τοις Αθηναίοις, ουδείς αστήρ των επτά φαίνεται μέχρι φυλακής πρώτης· εν δε Ποσειδεώνι μέχρι δευτέρας· εν δε τοις εξης των μηνών κατά λόγον.

ΔΙΟΔ. ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ 3.48

Ένα συγκεκριμένο γεγονός σχετίζεται απο τον Αριστοτέλη στην Φυσική Ιστορία για την καμήλα, και χρονολογείται σε αυτόν τον μήνα [ΑΡΙΣΤ. ΠΕΡΙ ΖΩΩΝ 5.14.127.28], στο οποίο με την ματιά φαίνεται ότι ακολουθούσε μετά τον μήνα Βοηδρομιώνα και τον Πυανεψιώνα. Ο Αριστοτέλης μιλώντας και για τις συνήθειες της Έλαφου, παρατηρεί:

Η δε οχεία γίνεται μετ’ Αρκτούρον, περί τον Βοηδρομιώνα και Μαιμακτηριώνα.

ΑΡΙΣΤ. ΠΕΡΙ ΖΩΩΝ 6.29.191.24

Εκ του οποίου ο Θεόδωρος Γαζής έλαβε λανθασμένα ότι ο Μαιμακτηριών ακολουθούσε του Βοηδρομιώνος, χωρίς την προσθήκη κανενός μηνός ενδιάμεσα. Ο Πλίνιος, αναφέρει επίσης για το ίδιο φυσικό γεγονός και παρατηρεί:

Η Έλαφος κύει…μήνας εις οκτώ· τίκτει δε προσπληρωθείσα υπό το μετόπωρον ισταμένου

8.50

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την αποδήμηση των πτηνιών και ιχθύων παρατηρεί:

Ποιείται δ’ αεί τα ασθενέστερα πρώτα την μετάστασιν καθ΄εκατέραν την υπερβολήν, οίον οι μεν σκόμβροι των θύννων, οι δ’ όρτυγες των γεράνων, τα μεν γαρ μεταβάλλει του Βοηδρομιώνος, τα δε του Μαιμακτηριώνος.

8.12.230.1

Η νωρίτερη ημερομηνία του μηνός στο Ιουλιανό ημερολόγιο είναι η 21η Οκτωβρίου και η αργότερη, 17η Νοεμβρίου, η κανονική 12η Νοεμβρίου. Ἡ σειρὰ τῶν μηνῶν στὸ Ἀττικὸ ἡμερολόγιο ἦταν είναι ἡ ἑξῆς:

α΄. Ἑκατομβαιών.
β΄. Μεταγειτνιών.
γ΄. Βοηδρομιών.
δ΄. Πυανεψιών.
ε΄. Μαιμακτηριών.
στ΄. Ποσειδεών.
ζ΄. Γαμηλιών.
η΄. Ἀνθεστηριών.
θ΄. Ἐλαφηβολιών.
ι΄. Μουνιχιών.
ια΄.Θαργηλιών.
ιβ΄. Σκιροφοριών.

Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

― Μαιμά· (Μαιμαί)…όξεως ορμαί(Ἠσύχιος)
― Μαίμαξ· …ταραχώδης (’Ησύχιος)
― Μαιμώσα…κινουμένη (’Ησύχιος)
― Μαιμάωξ· κινουμένη (’Ησύχιος)
― Εμαίμασσε·…εκυματούτο, εκλονείτο, εταράττετο (’Ησύχιος)
― Μαιμάσασα· …οιστρήσασα (’Ησύχιος)
― Μαιμάσσει· …σφύζει (’Ησύχιος)

Διό και των θεών τον Βασιλέα Μειλίχειον, Αθηναίοι δε Μαιμάκτην, οίμαι καλούσιν· το δε κολαστικόν ερινυώδες και δαιμονικόν, οθ θείον δε Ολυμπικόν.

(Ὀ Φουνδάνος στὸ «Περὶ Ἀοργησίας», Πλούταρχος Ἠθικὰ 458γ΄).

Αὐτὲς οἱ λέξεις, σαφέστατα ὑποδηλώνουν τὴν πολὺ στενὴ σχέση τους μὲ τὴν ἐτυμολογία καὶ τὴν σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ μηνός. Μαιμακτηριών, εἶναι τὸ ὄνομα μηνός τοῦ ἀρχαίου ἀθηναϊκοῦ ἡμερολογίου. Ἦταν ὁ πέμπτος μῆνας τοῦ ἀθηναϊκοῦ ἔτους ἀντιστοιχῶν πρὸς τὸ χρονικὸ διάστημα ἀπὸ τῶν μέσων Νοεμβρίου μέχρι τῶν μέσων Δεκεμβρίου. Προῆλθε πρῶτα ἀπὸ ὄλα ἀπὸ τὸ «Μαιμακτήριος» καὶ μέσου αὐτοῦ ἀπὸ τὸ «Μαιμακτὴρ» καὶ τὸ «Μαιμάσσω» καὶ πιθανών ἦταν ἱερὸ ἐπίθετο γιὰ τὸν Δία (ὡς προσωποποίηση τῆς προεδρεύουσας ἀρχῆς καὶ ἐπιρροῆς πάνω στὸν ἀέρα καὶ γενικὰ στὸ κλίμα) ποὺ σημαίνει ὁ Ταραχώδης ὁ Θορυβώδης, καὶ κατὰ συνέπεια ὄχι πάντοτε, ἀλλὰ τὴν συγκεκριμένη χρονικὴ στιγμὴ τοῦ ἕτους μὲ τὴν ὁποία αὐτὸς ὁ μῆνας τύγχανε νὰ συμπίπτει.

Τὸ αρχικό ὄριο γιὰ τὸν μῆνα αὐτὸν στὸ ἡμερολόγιο τοῦ Σόλωνος ἦταν γύρω στὶς 19 Ὀκτωβρίου καὶ τὸ αργότερο στὶς 14 Νοεμβρίου, τὸ κανονικὸ εἶναι στὶς 10 Νοεμβρίου. Ἦταν, συνεπῶς , ὁ μέσος μήνας μεταξὺ τῆς φθινοπωρινῆς ἰσημερίας καὶ τοῦ χειμερινοῦ ἠλιοστασίου.

ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΧΕΙΜΩΝΟΣ

Ἡ ἀρχὴ τοῦ Χειμῶνος ὅπως ἀναφέρεται μέσα στὰ «Παραπήγματα» τῆς ἀρχαιότητος (Ἀρχαῖα Ἡμερολόγια -5ου αἰῶνος) γιὰ τὸ κλίμα ποὺ συγχρονίζονταν μὲ τὴν Πλειάδων δύσις. Ἡ συγκεκριμένη ἐποχὴ, ἡ Πλειάδων δύσις , ἦταν ἡ ἐποχὴ τῶν καταιγίδων καὶ τῶν ταραχῶν τοῦ ἀέρος καθὼς θὰ ἔχουμε συχνὰ τὴν εὐκαιρία νὰ παρατηρήσουμε.

Στὸ Παράπηγμα τοῦ Μέτωνος καὶ τοῦ Εὐκτήμωνος, ἡ δηλωμένη ἡμερομηνία γιὰ αὐτὸ τὸ φαινόμενο ἦταν ἡ 10η τοῦ σημερινοῦ Νοεμβρίου καὶ ἐπὶ ἐποχῆς τοῦ Σόλωνος θὰ πρέπει νὰ ἦταν γύρω στὴν 9η Νοεμβρίου, μιὰ μέρα μόνο πρὶν ἀπὸ τὴν προκαθορισμένη ἡμερομηνία τοῦ ἴδιου τοῦ Μαιμακτηρίωνος.

Αὐτὲς τὶς διαταραχὲς τοῦ ἀέρος οἱ πρόγονοι μας τὶς ὄριζαν ὡς Ἐπισημασίαι, τὰ συμπτώματα ἤ οἱ ἐνδείξεις τῆς κοσμικῆς θέσεως τῶν Πλειάδων ποὺ κάθε χρόνο συνέβαινε ὑποχρεωτικὰ αὐτὴν τὴν ἐποχὴ. Ἦταν γνωστὸς τότε καὶ περιγράφονταν ὡς ὁ πρῶτος ἀπὸ τοὺς χειμερινοὺς μῆνες (Οὑλπιανὸς, 35,Ὀλυνθ.γ΄ 603. «χειμέριος οὖτος ὁ μήν»).

Κατὰ κάποια περίεργη σύπτωση (ὄχι καὶ πάρα πολὺ) στὸ ἡμερολόγιο τοῦ Καρλομάγνου, τὸ Φραγκισκανὸ ἡμερολόγιο, (ὅπως συνέβη καὶ μὲ τὸν Ἰουλιανὸ Νοέμβριο) ὁ μῆνας ποὺ ἀπαντᾶται σἀυτὴ τὴν ἐποχὴ καλοῦνταν μὲ πανομοιότυπο ὄνομα, Windem onath, ὁ μῆνας τῶν ἀνέμων καὶ τῶν καταιγίδων, ὁ Μαιμακτηριὼν τοῦ Βορέως. Ὁ μῆνας ὠνομάσθηκε ἔτσι ἀπὸ τοῦ «Διὸς Μαιμάκτου» ὅπως ἀναφέρει καὶ ὁ Ἁρποκρατίων:

ο πέμπτος μην παρ Αθηναίοις.
ωνόμασται δε από Διός Μαιμάκτου. Μαιμάκτης δ΄εστίν ο ενθουσιώδης και ταρακτικός, ως φησι Λυσιμαχίδης εν τω περί των Αθήνησι μηνών. αρχήν δε λαμβάνοντος του χειμώνος εν τούτω τω μηνί, ο αήρ ταράττεται και μεταβολήν ίσχει.

Τὸ ἴδιο ἐπαναλαμβάνει και ὁ Σουΐδας στὴ λέξη «Φθοῖς» παραπέπτοντας στὸν «Προτρεπικὸ πρὸς Ἕλληνας» τοῦ Κλημέντος τοῦ Ἀλεξανδρέως :

Φθοις· πέμμα πλατύ έχον ομφαλόν

ΚΛΗΜ. ΠΡΟΤΡΕΠΤ. ΣΕΛ. 14Α Πόπανα πολυόμφαλα

Μαιμακτηριώνος Διί Γεωργώ κ΄, πόπανον χοινικιαίον ορθόνφαλον δωδεκόνφαλον ναστόν χοινικιαίον επιπεπλασμένον πανκαρπίαν νηφάλιον. Ποσειδεώνος η΄ισταμένου, πόπανον χοινικιαίον δωδεκόμφαλον καθημ..Ποσειδώνι κ.τ.λ.

Ἀλλὰ ὁ Φώτιος, προσθέτει μιὰ ἄλλη ὑφὴ στὸ ὄνομα γιὰ τὸν ἴδιο σκοπὸ:

Μαιμακτηριών· και ούτος μην Αθήνησι ε΄.ωνομάσθη δε από της μαιμάξεως της περί την άμπελον, κ.τ.λ.

Ο λαογράφος μας Φίλιππος Βρετάκος μᾶς θυμίζει:

«Εἰς τὸ Ἀττικόν ἡμερολόγιον, ποὺ κατεῖχε τὴν πέμπτην θέσιν, ἐλέγετο «Μαιμακτηριών» (15 Νοεμβρίου-15 Δεκεμβρίου), διότι ἐτελοῦντο κατ’αὐτόν τὰ «Μαιμακτήρια», ποὺ ἦσαν ἑορτή εἰς τιμήν τοῦ Διός Μαιμάκτου, δηλ. τοῡ θεοῡ τῶν ἀνέμων καὶ τῶν καταιγίδων, ἐπειδή ἦρχιζαν τότε αἱ πρώται χειμωνιάτικαι κακοκαιρίαι, μὲ σκοπόν νὰ τὸν κατευνάσουν διὰ δεήσεων. Πρὸς τοῦτο οἱ Ἀθηναίοι, φέροντες πέπλον ἐχόρευον εἰς τὸ θέατρον τῆς πόλεώς τῶν μετημφιεσμένοι εἰς Βάκχας, Νύμφας, Ώρας καὶ ἐδέοντο εἰς τὸν Μαιμάκτην Δία, ποὺ ἐσυμβόλιζε τὴν ταραχώδη καὶ εὐμετάβλητον αὐτήν ἐποχήν τοῦ ἕτους, νὰ εἶναι πρὸς αὐτούς ἥπιος καὶ μαλακός καὶ ὄχι σκληρός».

ΕΟΡΤΕΣ ΜΗΝΟΣ ΜΑΙΜΑΚΤΗΡΙΩΝΟΣ

Μὲ τὸν Πυανεψίωνα οἱ μῆνες τοῦ θερινοῦ κύκλου φτάνουν στὸ τέλος τους καὶ ἀρχίζει ἡ χειμερινὴ περίοδος μὲ ἐπόμενο μῆνα τὸν Μαιμακτηριών. Ἐπίσης πολλές ἀλλαγὲς συμβαίνουν καὶ στὸ Ἀττικὸ ἡμερολόγιο. Ὁ Μαιμακτηριών, δὲν περιέχει κάποια φημισμένη ἑορτὴ καθορισμένης ἡμέρας. Ὁ βασικὸς λόγος γιὰ αυτὸ εἶναι ἡ κακὴ ἀλλαγὴ τοῦ καιροῦ καὶ ἡ πτώση τῆς θερμοκρασίας ποὺ δὲν ἐνδείκνυται γιὰ ὑπαίθριες ἐκδηλώσεις καὶ ἑορτασίες.

Οἱ γεωργικὲς ἐργασίες παύουν καὶ ξαναρχίζουν πάλι μὲ τὴν περίοδο τῆς Ἀνοίξεως. Ὁ μῆνας ἀνήκει ὁλοκληρωτικὰ στὸν Δία τὸν Ταραχώδη καὶ τὸν Θορυβώδη, στὸν θεὸ τῶν καταιγίδων ὅπως μᾶς προσδίδει καὶ τὸ ὅνομα του καὶ ὑπῆρχε κάποια ἑορτὴ σ’αὐτὸ τὸν μήνα ὅπου μὲ δεήσεις πρὸς αὐτὸν προσπαθοῦσαν νὰ κατευνάσουν τὴν ὁργὴ του καὶ τὴν καταστρεπτικὴ δύναμη τῶν ἀνέμων του. Ἡ κυριολεκτικὴ καὶ φυσικὴ πλευρὰ αὐτοῦ ἀνῆκε περισσότερο σὲ πιὸ πρώΐμες ἐποχὲς ὅπου ἡ μανία τοῦ καιροῦ ἦταν καταστρεπτικὴ γιὰ τὰ οἰκήματα καὶ τὴν σοδειά τῶν ἀγρῶν.
Ἐδῶ πέρα ὑπῆρχε καὶ μιὰ ἄλλη ἐναπομείνουσα πτυχὴ τοῦ Διὸς ὅπου κάποιοι ἀρχαίοι μελετητὲς σωστὰ τὴν συσχέτιζαν.

Αὐτὴ ἡ πτυχὴ ἀντιπροσωπεύονταν μὲ τὸ ἐπίθετο «Μειλίχιος». Ἦταν ἕνα ἐπίθετο τοῦ Διὸς ποὺ σημαίνει ὁ πρᾶος ὁ πραϋντικός( Μέγα Ἐτυμ. Λεξικό). Στὴν τελευταία δεκάδα τοῦ μηνὸς λάμβανε χώρα μιὰ πομπὴ ποὺ ἦταν ἀφιερωμένη στὸν Δία τὸν Μειλίχιο, καὶ ἦταν ἐξαγνιστικῶν καὶ ἐξευμενιστικῶν προθέσεων. Τὸ κεντρικὸ στοιχεῖο αὐτῆς τῆς πομπῆς ἦταν ἡ προβειὰ, τὸ δέρας ἀμνοῦ, ποὺ τὸ ὀνόμαζαν δίον κώδιον:

Διός κώδιον· ου το ιερείον Διί τέθυται· θύουσι τε τω Μειλιχίω και τω Κτησίω Διί. τα δε κώδια τούτων φυλάσσουσι, Δία προσαγορεύοντες. χρώνται δ΄αυτοίς οι τε Σκιροφορίων την πομπήν στέλνοντες και ο δαδούχος εν Ελευσίνι και άλλοι τινες υποστορνύντες αυτά τοις ποσί των εναγών.

ΛΕΞΙΚΟ ΣΟΥΪΔΑ

και οι το διοπομπείν δε ερμηνεύοντες φασιν ότι δίον εκαλουν κώδιον ιερείου τιθέντος (τυθέντος) Διί Μειλιχίω εν τοις καθαρμοίς φθίνοντος Μαιμακτηριώνος μηνός, όγε ήγοντο τα πομπαία, και καθαρμών εκβολαί εις τα τριόδους εγίγνοντο. είχον δε μετά χείρας πομπόν· όπερ ην φασι κηρύκιον Ερμού. εκ του τοιούτου πομπύ και του ρηθέντος δίου το διοπομπείν. και τούτο μεν ούτις εξ ιστορίας. άλλως δε κοινότερον διοπομπείν και αποδιοπομπείν εφαίνετο το Διός Αλεξικάκου επικλήσει εκπέμπειν τα φαύλα.

ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΣΧΟΛΙΑ ΣΕ ΟΔΥΣΣΕΙΑ Χ

Ἀπὸ τὸν Εὐστάθιο καὶ τὸν Σουΐδα ποὺ ἀναφέρω, μαθαίνουμε ὅτι ἕνας ἀμνὸς θυσιαζόταν στὸν Δία καὶ ἡ προβειὰ του φυλάσσονταν καὶ περιφέρονταν γιὰ ἐξαγνιστικὲς ἰδιότητες. Οἱ ἱερεῖς τὸ περιέφεραν γιὰ νὰ πάρει μαζί του τὰ «μιάσματα» καὶ μετά τὸ πετοῦσαν. Αὐτοὶ ποὺ ἤθελαν νὰ ἐξαγνιστοῦν ἔπρεπε νὰ σταθοῦν μὲ τὸ ἀριστερὸ τους πόδι πάνω σ’αύτὸ. Αὐτὸ εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα τὸ ὅτι ἡ προβειὰ ἀπορροφοῦσε τὸ μίασμα. Ἀπὸ τον πομπό, δηλαδή τὸ κηρύκειον τοῦ Ἑρμοῦ η περιφορά το δέρατος πῆρε τὸ ὅνομα (τὰ) Πομπαῖα. Ἡ ἑορτασία μᾶς παραπέμπει σὲ λατρεῖα ἀποτρόπαιων θεῶν γιὰ ἐξευμενισμὸ, ἤπιο χειμῶνα καὶ προστασία τῶν καρπῶν.

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΠΟΔΗΜΗΣΗΣ ΤΟΥ ΓΕΡΑΝΟΥ, ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΠΤΗΝΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΗΝΑ ΜΑΙΜΑΚΤΗΡΙΩΝΑ

Στην Ελένη του Ευριπίδου, στίχ. 1478, ο Χορός αναφέρει :

δι᾽ ἀέρος εἴθε ποτανοὶ
γενοίμεσθ᾽ ᾇ Λιβύας
οἰωνοὶ στοχάδες
ὄμβρον λιποῦσαι χειμέριον
νίσονται πρεσβυτάτᾳ
σύριγγι πειθόμεναι
ποιμένος, ὃς ἄβροχα πεδία καρποφόρα τε γᾶς
ἐπιπετόμενος ἰαχεῖ.
ὦ πταναὶ δολιχαύχενες,
σύννομοι νεφέων δρόμου,
βᾶτε Πλειάδας ὑπὸ μέσας
ὠρίωνά τ᾽ ἐννύχιον:
καρύξατ᾽ ἀγγελίαν,
Εὐρώταν ἐφεζόμεναι,
Μενέλεως ὅτι Δαρδάνου
πόλιν ἑλὼν δόμον ἥξει. 

ΑΠΟΔΟΣΗ

Να μπορούσα να πετάξω στον αγέρα
σαν τα λιβυκά πουλιά
που αφήνουν μπόρες χειμωνιάτικες και πάνε,
φτερουγώντας στη σειρά, τον πρωτολάτη
πρόθυμα υπακούοντας, όταν 
πάνω από ξερούς ή καρπισμένους
κάμπους τα οδηγάει κι όλο κράζει
αψηλά στον ουρανό πετώντας.
Ω! μακρόλαιμα
πουλιά, στη γρηγοράδα
σύντροφοι του σύννεφου, διαβείτε 
μες στη νύχτα κάτω από την Πούλια,
κάτω απ’ τον Ωρίωνα και στις όχθες
όταν θα καθίσετε του Ευρώτα,
το μαντάτο ετούτο διαλαλήστε:
«Ο Μενέλαος που εκούρσεψε την Τροία, 
γρήγορα στο σπίτι του θα φτάσει».

Τα πτηνά που αναφέρονται σε αυτό το στίχο από το Χορό είναι οι Γερανοί, και υποτίθεται από τους ομιλητές σε αυτό το απόσπασμα, ότι μόλις αποδημούν από βροχερές και κρύες περιοχές σε περιοχές ζεστές με ήλιο, τα οποία σταμάτησαν στον Ευρώτα, για να ανακοινώσουν στους Σπαρτιάτες, ότι ο Μενέλαος, ο θριαμβευτής της Τροίας, σύντομα θα αφιχθεί στον οίκο του.

Ο Γερανός εμφανίζεται στην Ελλάδα το χρόνο της σποράς. Οι πρόγονοι μας παρατήρησαν ότι ο Γερανός είχε τη συνήθεια να αποδημεί δύο φορές το χρόνο, την πρώτη από τα πιο ζεστά κλίματα στα πιο κρύα και τη δεύτερη από τα πιο κρύα και χειμωνιάτικα στα πιο ζεστά και δροσερά. Οι πρώτες από αυτές τις αποδημήσεις λάμβαναν χώρα την Άνοιξη ή το θερινό τρίμηνο, και οι δεύτερες σε αναφερόμενο χρόνο στο φθινόπωρο. Αναφορές στα δύο αυτά γεγονότα στη φυσική ιστορία του πτηνού συναντάμεαλλά πιο συχνά αναφέρεται η δεύτερη αποδήμηση.

Καί δ΄αν που οι γέρανοι μαλακής προπάροιθε γαλήνης
ασφαλέως τανύσαιεν ένα δρόμον ήλιθα πάσαι,
ουδέ παλιρρόθιοί κεν υπεύδιοι φορέοιντο.

ΑΡΑΤΟΣ, ΔΙΟΣΗΜΕΙΑ 278

Ο σχολιαστής του Αράτου παρατηρεί:

Αι γαρ γέρανοι τας των καιρών υπερβολάς ου φέρουσιν, αλλά χειμώνος μεν από Θράκης ως επί τα βορειότερα (εκ διορθ. θερμότερα) φεύγουσι, και εις την Αίγυπτον διατρίβουσι· πάλιν δε ότε χειμών (εκ διορθ. θέρος) τον αυτόν ανύουσι δρόμον.

ΣΧΟΛΙΑ ΣΕ ΑΡΑΤΟ 356

Του μεν γαρ θέρους κατά χώραν μένουσι, φθινοπώρου δε ήδη μεσούντος εις Αίγυπτόν τε και Λιβύην απαίρουσι και Αιθιοπίαν. ώσπερ γαρ ουν γης περίοδον ευδθίαι, και φύσεις αέρων και ωρών διαφοράς, στέλλόνται αι πάσαι , και χειμώνα ηρινόν διαγαγούσαι πάλιν όταν υπεύδια άρξηται, και ειρηναία τα του αερός υποτρέφουσιν οπίσω.

ΚΛΑΥΔΙΟΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ, ΠΕΡΙ ΖΩΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΟΣ 3.13

Τα δ΄εκτοπίζει μετά μεν την φθινοπωρινήν ισημερίαν εκ του Πόντου και τοων ψυχρών τόπων, φεύγοντα τον επιόντα χειμώνα, μετά δε την εαρινήν εκ των θερμών, εις τους τόπους τους ψυχρούς, φοβούμενα τα καύματα.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΕΡΙ ΤΑ ΖΩΑ ΙΣΤΟΡΙΩΝ 8.12.229

Σχετικά με την αποδήμηση στο αντίθετο τέταρτο του χρόνου, και προς την αντίθετη κατεύθυνση, παρατηρείται ότι στην Ελλάδα λάμβανε χώρα κατά το χρόνο της σποράς στο φυσικό έτος, το μήνα Μαιμακτηριώνα, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, στο αττικό έτος:

Ποιείται δ΄αεί τα ασθενέστερα πρώτα την μετάστασιν καθ΄εκατέραν την υπερβολήν, οίον οι μεν σκόμβροι των θύννων, οι δ΄όρτυγες των γερανών· τα μεν γαρ μεταβάλλει του Βοηδρομιώνος, τα δε του Μαιμακτηριώνος.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΕΡΙ ΤΑ ΖΩΑ ΙΣΤΟΡΙΩΝ 8.12.230

Όταν τα ήθη τα των Θρακών και τους κρυμούς απολιπούσαι τους Θρακίους αι γέρανοι αθροίζονται μεν ες τον Έβρον. . . πειρώνται του μετοικισμού και της επί τον Νείλον ορμής, αλέας τε και της χειμερίου συντροφίας πόθω τω εκείθι. . . σπείροντας δε τους Αιγυπτίους καταλαμβάνουσι, και τράπεζαν ως αν είποις άφθονον, την εν ταις αρούραις, ευρόντες, είτα άκλητοι ξενίων μεταλαγχάνουσιν.

ΚΛΑΥΔΙΟΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ, ΠΕΡΙ ΖΩΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΟΣ 2.1

Τας δε γεράνους επιφοιτάν τω σπόρω χειμώνα μετρίως φερούσας και της τροφής ένεκα.

ΔΙΩΝ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ 6.208.40

Και σύμφωνα με το Πορφύριο ο Γερανός είναι το ιερό πτηνό της θεάς Δήμητρος.

Ων Διός μεν αετός, Απόλλωνος ιέραξ και κόραξ, Ήρας δε πελαργός, Αθηνάς δε αύ κρέξ[*] τε και γλαύξ, και Δήμητρος γέρανος, ως άλλων άλλο.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΠΕΡΙ ΑΠΟΧΗΣ ΕΜΨΥΧΩΝ 3.5.227

[*] (Κρεξ η Εξαίρετος)

Οι Πλειάδες και ο Ωρίων μνημονεύονται αυτή την εποχή, το πρώτο όταν αυτά τα πουλιά είναι στο ταξείδι τους προς την Ελλάδα, η εποχή αυτή των σπόρων συμπίπτει με την Πλειάδων Δύσις. Τα αποδημητικά πουλιά, και ειδικά πουλιά όπως οι γερανοί, οι αγριόπαπιες, και τα παρόμοια, πετούν τη νύχτα και κατά τη Δύση των Πλειάδων στο αστρικό έτος.