Έκτη ισταμένου Ελαφηβολιώνος

Έκτη ισταμένου Ελαφηβολιώνος

Αρτέμιδος

οικιακά

θυόμενα

προσφορές

στα ιερά της θεάς

Ελαφηβόλια

Αρτέμιδος
Ελαφηβόλου

θυόμενα
Έλαφων
άρτων

Αρτέμιδος
προσφορές

Μνημηϊα
Νίκης
θεών
Γιγαντομαχία

Η έκτη ισταμένου.

Ο Ένατος μήνας στο Αθηναϊκόν Έτος πήρε τὸ όνομα του απὸ τὴν Αρτέμιδα Ἐλαφηβόλο. Τὸ όνομα ἀνταποκρίνεται σὲ μία εορτὴ που είναι ἀφιερωμένη στὴ θεὰ Αρτεμιδα καὶ λαμβάνει χώρα τὴν 6η Ελαφηβολιώνος, τὴν καθιερωμένη ιερὴ ημέρα της θεάς γιὰ όλους τοὺς μήνες.

Στην Ελαφηβόλο Αρτέμιδα, θα αφιερώσουμε τριποδικούς λέβητες όπου οι λειτουργοί και οι μάγειροι της εορτής θα ετοιμάσουν το κρέας των θυσιών, οι μητέρες θα ετοιμάσουν τους Έλαφους άρτους μορφοποιημένοι πεπλατυσμένοι σε σχήμα νεαρού ελαφιού ζυμωμένοι από σιτάρι και μέλι, (άρτος με σουσάμι ολόγυρα και μέσα ζεστό μέλι, που προσφέρεται στην Αρτέμιδα στην εορτή της, στα Ελαφηβόλια, Αθήναιος 646e), οι άρτοι αυτοί γίνονται ολοκαυτώματα στην θέση των νεβρών, των νεογέννητων ελαφιών που προστατεύονται από την θεά αυτή την εποχή, οι Αθηναίοι αφιερώνουν συμβολικά βέλη και τόξα στην θεά με ανταμοιβή την Χάρη της θεάς και την προστασία των παίδων τους, τα κορίτσια αφιερώνουν τα πρώτα κοσμήματα της εφηβείας τους. Ο ρόλος της θεάς στο αιματηρό κυνήγι που συμβόλιζε στην Αρχαϊκή Εποχή, εξηγεί τον ρόλο της στον έλεγχο της Μηναρχίας και των Τοκετών.

Στα Ελαφηβόλια, έξω απο το Ιερό της θεάς και απέναντι από τον βωμό , σε ύψωμα υπάρχει μια τεράστια λατρευτική Τράπεζα προσφορών για τους προσκυνητές στο Καλαπόδι Λοκρίδος, πάνω σε αυτή την λατρευτική Τράπεζα , στο κέντρο υπάρχει το άγαλμα του θεού Απόλλωνος. Ο εορτασμός των Ελαφηβολίων σταμάτησε βίαια από τον Θεοδόσιο, τον +3ο αιώνα , όπως μας λένε τα αναθήματα των προγόνων μας.

Η προέλευση της εορτής ανάγεται σὲ παλαιότερους χρόνους καὶ είναι Φωκικὴ.
Ο Πλούταρχος αναφέρει:
― και τον Δαϊφαντον ανεδησαν, ως τα άριστα τη Φωκιδι βεβουλευομενον, τα δ΄αυτά και τους παίδας ιδία φασιν εκκλησιασαντας επιψηφισασθαι. Πραχθέντων δε τουτων, συμβαλοντες οι Φωκείς περί Κλεωνας της Υαμπολιδος ενικησαν. Το μεν ουν ψηφισμα Φωκέων Απονοιαν οι Ελληνες ωνόμασαν. εορτη εκ πασων μεγιστην τα Ελαφηβόλια μεχρι νυν τη Αρτεμίδι της Νίκης εκείνης εν Υαμπολιδι τελουσιν.
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, 244d ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΡΕΤΑΙ

Τότε η εορτή ετελείτο σε ανάμνηση της νίκης των Φωκέων κατά των Θεσσαλών. Ο Ευστάθιος σχολιάζοντας στους στίχους της Οδύσσειας Κ 158-170 αναφέρει ότι:

― ορα δε ως και ει και Ιωνικώς τα πολλά κατα θηλυ γενος η έλαφος προφέρεται, άλλ’ ενταυθα ερσενικώς προηνεκται δια το μη κατ ειδος λελεχθαι. οτι δε και τις παλκους ανεπλάσσετο εν ελαφηβολιοις δια σταιτος και μέλιτος και σησαμου ελαφος καλουμενος ο δειπνοσοφιστης ιστορει, εορτης δε όνομα τα ελαφηβόλια.
ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΣΧΟΛΙΑ ΟΔΥΣ.Κ 158-170

― έλαφος, πλακους ο τοις Ελαφηβολιοις αναπλασσόμενος δια σταιτος και μελιτος και σησάμου.
ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΔΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΑΙ 14, ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ

ΤΑ ΠΑΤΡΙΑ: Τα Ελαφηβόλια, η μεγάλη πυρά, η προστάτις και τροφός Άρτεμις, οι ηρωϊκές γυναίκες των Φωκέων, οι νεβρίδες μικροί έλαφοι, η καθαρτική δύναμη του Απόλλωνος.

Προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος εορτάζονται σήμερα τα Ελαφηβόλια που, είναι η πιο μεγάλη εορτή των Φωκέων στην πόλη των Ύαντων, που οι απόγονοι τους μετέφεραν την Μνημηϊα και στην πόλη των Αθηναίων. Ο τόπος της εορτής μας μεταφέρει στον τόπο των αρχέγονων Ύαντων που κυνηγημένοι από τον στρατό του Κάδμου, έφυγαν από τις Θήβες και μετεγκαταστάθηκαν στην πόλη που ίδρυσαν, την Υάμπολη.

Η τεράστια π υ ρ ά είναι το βασικό στοιχείο της εορτής και σχετίζεται με την πυρά της «φωκικής απόνοιας».

Για να κατανοήσουμε το λατρευτικό πλαίσιο των Ελαφηβολίων θα ανατρέξουμε στο βιβλίο 10 των Φωκικών του Παυσανία και θα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο Παυσανίας γράφει• 10.1-2•

― Το μέρος της φωκικής γης, όσο βρίσκεται γύρω από την Τιθορέα και τους Δελφούς, είναι φανερό πως σε παλαιούς χρόνους πήρε το όνομά του από κάποιο κορίνθιο Φώκο, υιό του Ορνυτίωνος (εγγονός του βασιλέως Σισύφου και για πολλούς υιός του Ποσειδώνος). Όχι πολλά χρόνια αργότερα, Αιγινήτες ήρθαν με τα πλοία τους στον τόπο αυτόν μαζί με το Φώκο, τον υιό του βασιλέως Αιακού, και το όνομα αποδόθηκε σε ολόκληρη την χώρα που λέγεται και στις ημέρες μας Φωκίς (Φωκίδα· η γή του Φώκου).

Οι Φωκείς φτάνουν ως την θάλασσα, αντίκρι στην Πελοπόννησο, εκεί όπου βρίσκεται το επίνειο των Δελφών, Κίρρα, και προς το μέρος της Βοιωτίας, εκεί όπου είναι η πόλη Αντίκυρα. Προς το μέρος του Λαμιακού κόλπου δεν τους αφήνουν να φτάσουν ως την θάλασσα οι υποκνημίδιοι Λοκροί (αυτοί που ζούν στους πρόποδες του όρους Κνημίδος, πάνω από τα σημερινά Καμμένα Βούρλα)•, γιατί αυτοί κατοικούν την Φωκίδα ψηλά σ΄αυτό το μέρος, δηλαδή οι Σκαρφείς (Λοκρική πόλη σημερινό Σκάρφεια , ανατολικά των Θερμοπυλών και του παραθαλάσσιου οικισμού Μώλος), πέρα από την Ελάτεια, και από την Υάμπολη και τις Αβές, όσοι νέμουνται την πόλη Οπούντα (νοτιοανατολικά της Αταλάντης) και το επίνειο του Οπούντα Κύνο.

Τα ονομαστότερα έργα τους οι Φωκείς τα έφεραν εις πέρας όλοι από κοινού· έλαβαν μέρος στον πόλεμο του Ιλίου και πολέμησαν κατά των Θεσσαλών (α΄ ιερός πόλεμος) προτού οι Μήδοι εκστρατεύσουν κατά της Ελλάδος· και πραγματοποίησαν οι Φωκείς τότε κατορθώματα αξιομνημόνευτα· παρά την Υάμπολη δηλαδή, εκεί που περίμεναν να γίνει η εισβολή των Θεσσαλών τοποθέτησαν υδρίες πήλινες, τις σκέπασαν με χώμα, και περίμεναν το ιππικό των Θεσσαλών.

Οι Θεσσαλοί που δεν είχαν καμμία πληροφορία για το τέχνασμα των Φωκέων, χωρίς να το καταλάβουν, οδήγησαν το ιππικό τους πάνω στις υδρίες. Εκεί, επειδή τα πόδια των αλόγων εισχωρούσαν ανάμεσα στις υδρίες, τραυματίζονταν, και οι άνδρες σκοτώνουνταν από τους Φωκείς και έπεφταν από τα άλογα.

Οι Θεσσαλοί περισσότερο οργισμένοι τώρα κατά των Φωκέων, μαζεύτηκαν από όλες τις πόλεις τους και έκαμαν εκστρατεία κατά της Φωκίδος· οι Φωκείς που φοβούνταν εξ’ ίσου και τη γενική προετοιμασία των Θεσσαλών και το πλήθος του ιππικού και μαζί με αυτό την εξάσκηση στον πόλεμο και των αλόγων και των ίδιων των ιππέων, στέλλουν στους Δελφούς και ζητούν από το θεό (Απόλλων) τρόπο να ξεφύγουν από τον κίνδυνο που τους απειλεί· και τους ήρθε το εξής μάντευμα: «θα φέρω σε σύγκρουση έναν θνητόν με έναν αθάνατον| και θα δώσω νίκη και στους δύο, περισσότερη όμως στο θνητό».

Όταν οι Φωκείς το έμαθαν αυτό, έστειλαν στους εχθρούς, ευθύς μόλις άρχισε η νύχτα, τριακόσιους άνδρες, διαλεχτούς με άρχοντά τους τον Γέλωνα και την εντολή να κατασκοπεύσουν τους Θεσσαλούς με όσο πιο κρυφό τρόπο μπορούσαν και να επιστρέψουν στο στράτευμά τους από τον πιο άγνωστο δρόμο, χωρίς να αρχίσουν τη μάχη με δική τους πρωτοβουλία. Όλοι οι διαλεχτοί αυτοί άνδρες εξοντώθηκαν από τους Θεσσαλούς, και οι ίδιοι και ο αρχηγός τους Γέλων· ποδοπατήθηκαν από τα άλογα και σκοτώθηκαν από τους άνδρες.

Η συμφορά αυτή τέτοια προξένησε κατάπληξη στο στρατόπεδο των Φωκέων, ώστε και τις γυναίκες και τα παιδιά και ό,τι μπορούσαν να οδηγήσουν ή να μεταφέρουν, και ενδύματα και χρυσά και αργυρά αντικείμενα και τα αγάλματα των θεών, τα μάζεψαν όλα όλα σε ένα μέρος, ετοίμασαν μια π υ ρ ά όσο μπορούσαν πιο μεγάλη και άφησαν επικεφαλής σε αυτά τριάντα άνδρες. Στους άνδρες δόθηκε η διαταγή, αν συμβεί να νικηθούν οι Φωκείς στη μάχη, να σφάξουν πρώτα τις γυναίκες και τα παιδιά, να ανεβάσουν ως θύματα πάνω στην πυρά κι αυτά και τα αντικείμενα και να βάλουν έπειτα φωτιά στην πυρά και να εξοντωθούν και οι ίδιοι είτε αναμεταξύ τους είτε πέφτοντας μέσα στο ιππικό των Θεσσαλών.

Από το περιστατικό αυτό όλες οι σκληρές σκέψεις ονομάζουνται από τους Έλληνες α π ό ν ο ι α φ ω κ ι κ ή (απονοημένη φωκική απόφαση). Ευθύς κατόπιν οι Φωκείς έκαμαν μια εξόρμηση κατά των Θεσσαλών. Αρχηγοί τους ήταν ο Ροίος από την Άμβροσσο και ο Δαϊφάντης από την Υάμπολη (ο δεύτερος του ιππικού, ο αμβροσσέας του πεζικού στρατού)· την κυριώτερη όμως θέση ανάμεσα στους άρχοντες την είχε ο Ηλείος μάντις Τελλίας και στον Τελλία είχαν στηρίξει οι Φωκείς έχοντας υπ’ όψη τους την απόφαση για τις γυναίκες και τα παιδιά και βλέποντας πως η σωτηρία τους αμφιταλαντεύεται και δεν είναι ασφαλής, επιχειρούσαν παντός είδους τολμηρές πράξεις· επειδή είχαν και την εύνοια των θεών, μπόρεσαν να κερδίσουν νίκη λαμπρότατη.

Τότε όλοι οι Έλληνες κατάλαβαν τον χρησμό που δόθηκε από τον Απόλλωνα στους Φωκείς· οι αρχηγοί δηλαδή των δύο στρατών έδιναν ως σύνθημα στις μάχες, στους Θεσσαλούς την Ιτωνία Αθηνά και στους Φωκείς τον ήρωα Φώκο, από τον οποίο αυτοί πήραν το όνομά τους.

Για το κατόρθωμα αυτό οι Φωκείς έστειλαν τότε αναθήματα στους Δελφούς εικόνες του Απόλλωνα, του μάντι Τελλία και άλλων όσοι ήσαν αρχηγοί του στρατού στη μάχη και μαζί και μερικών τοπικών ηρώων· οι εικόνες αυτές ήταν έργα του Αργείου Αριστομέδοντα.―

Αυτά γράφει ο Παυσανίας για τον πόλεμο μεταξύ των Θεσσαλών και των Φωκέων που έγινε το αίτιο για τα Ελαφηβόλια. Ο πόλεμος αυτός χρονολογείται από τον Ηρόδοτο (8. 27) λίγα έτη προτού γίνει η εκστρατεία του Ξέρξη κατά της Ελλάδος (λίγο μετά τα -500).

Οι Θεσσαλοί είχαν καταλάβει τη Φωκίδα και είχαν αναγκάσει τους Φωκείς να καταφύγουν στα υψώματα του Παρνασσού. Μέσα στην απόγνωση τους οι Φωκείς αποφάσισαν να κάνουν την τελευταία μεγάλη προσπάθεια κατά των Θεσσαλών. Το αναφερόμενο από τον Παυσανία περιστατικό των γυναικών και παιδιών το αναφέρει διεξοδικώτερα ο Πλούταρχος στην αρχή του έργου του Γ υ ν α ι κ ώ ν α ρ ε τ α ί για να παινέψει τις ηρωϊδες γυναίκες των Φωκέων, οι οποίες θα άξιζε να εγκωμιαστούν από «ένδοξο συγγραφέα»· οι Θεσσαλοί λέει είχαν μπεί στην Φωκίδα, πάλι από τη Λοκρίδα, με όλο τον στρατό τους αποφασισμένοι να σκοτώσουν τους άνδρες και να εξανδραποδίσουν τις γυναίκες και τα παιδιά.

Οι Φωκείς αποφάσισαν να αναλάβουν μια απεγνωσμένη τελευταία προσπάθεια κατά των Θεσσαλών: συγκέντρωσαν πριν όλες τις γυναίκες και τα παιδιά σε ένα μέρος, καθώς και ξύλα πολλά για να ανάψουν μεγάλη πυρά. Στους φρουρούς που άφησαν αυτού έδωσαν την διαταγή, μόλις βεβαιωθούν πως οι Φωκείς νικήθηκαν, να βάλουν γρήγορα φωτιά στα ξύλα και να κάψουν τα γυναικόπαιδα.

Οι γυναίκες ρωτήθηκαν και σε σύσκεψη τους ενέκριναν πρόθυμα το σχέδιο των ανδρών τους· το ίδιο και τα παιδιά που τα ρώτησαν ξεχωριστά. Η σύγκρουση των Φωκέων με τους Θεσσαλούς έγινε στη θέση Κλεωνές, στην περιοχή της Υαμπόλεως, και οι Φωκείς, πολεμώντας με πνεύμα υπέρτατης α υ τ ο θ υ σ ί α ς νίκησαν.

Σε ανάμνηση της νίκης αυτής, γράφει, ο Πλούταρχος, οι Φωκείς τελούσαν μέχρι των ημερών του στην Υάμπολη την πιο μεγάλη εορτή προς τιμήν της Αρτέμιδος, τα Ελαφηβόλια. Οι Φωκείς κατέφυγαν στον Παρνασσό όπου εκεί κυριαρχεί η θεά Αρτέμιδα που προστάτεψε και έκρυψε τα παιδιά και τις γυναίκες στις πλαγιές και τους έθρεψε με τις νεβρίδες (τα μικρά ελάφια) που αφθονούν στην άνοιξη.

Ο Πλούταρχος σχετίζει την εορτή αυτή με την μεγάλη πυρά της φωκικής απόνοιας, και για αυτό δεν αφήνει αμφιβολία πως ήταν μια από τις συνήθεις εορτές πυράς που είχαν συνδεθεί με διάφορους θεούς, αλλά ιδιαίτερα με την Αρτέμιδα στην άνοιξη.

Μια από τις αντιπροσωπευτικότερες εορτές του είδους , αρκετά και καλά γνωστή, είναι τα Λάφρια της Καλυδώνας που είχαν διαδωθεί και στην Πάτρα, όπου τα περιγράφει ο Παυσανίας (7. 18, 8-13 στα Αχαϊκά).

Ο σκοπός αυτής της πυράς, στην οποία ρίχνονται να καούν ζωντανά παλιότερα, ήμερα και άγρια ζώα, (νεβρίδες και άλλα) και αργότερα μιμήματα ζυμωτά νεβρίδων από πλακούντες άρτους παραγεμισμένους με μέλι, και καρπούς, είναι η τόνωση της γονιμότητας της ήρεμης και άγριας φύσης αλλά ακόμη και με την προστασία του Απόλλωνος, η αποτροπή των ασθενειών μετά το πέρας του Χειμώνος, καθώς η πυρά έχει και καθαρτική δύναμη.

Αυτή την ημέρα προσφέρονται στη θεά θυσίες άγριων μικρών ελαφιών. Στους κλασικούς χρόνους έχει παψει η θυσία ελαφιών. Με την είσοδο της ανοίξεως οι Αθηναίες ζυμώνουν αρτους επιπεδους (πλακουντες) με μέλι και σουσαμι, σε σχήμα ελαφιου και τα προσφέρουν στο ιερό της Αρτέμιδος, ετσι καθιερώθηκαν αναίμακτες προσφορές απο ζύμη· οι προσφερόμενοι άρτοι ονομάζονται Έλαφοι για να θυμιζουν το κυνηγι του ελαφιου.

Καποιος μπορει να υποθεσει εδω οτι η χρηση των αρτων γινοταν επειδη οι φτωχοτερες οικογενειες δεν ειχαν τη δυνατοτητα για την προμηθεια ελαφιου λογω του κοστους αλλα δεν ειναι ετσι εδω οπως συνεβαινε στα Διάσια.
Το κυνηγι του ελαφιου στην Αττικη, του -4ου αιωνος,ηταν λιγο δυσκολο για τον καθενα, και ηταν δυσκολο να προνοησει να εχει φρεσκο σφαχτο για την εορτη λογω της σπανιότητας του ειδους.
Οταν ειχε αρχισει η λατρεια της Αρτεμιδος στα αρχαια χρονια των προγονων, τα ελαφια ηταν διαθεσιμα στους κυνηγους κατα εκατονταδες στους λοφους του λεκανοπεδιου της Αττικης και αρκετοι Αθηναιοι θηρευαν τα θηραματα υπο την ευνοια της θεας.
Με την εξελιξη της ομως της γεωργιας και των οικισμων στα προαστια τα ελαφια αναγκαστηκαν να υποχωρισουν στις ορεινες περιοχες της Αττικης και η λατρεία της θεας με τον συγκεκριμενο τιτλο, Ελαφηβολος, εγινε προνομιο των ολιγων και ικανων που μπορουσαν να θηρευσουν την συγκεκριμενη περιοδο.
Η εορτη , οπως και τοσες αλλες εορτες στην Αττικη, επισκιαστηκε απο τα Διονυσια εν Αστει.
Ο μηνας αυτος κυριαρχειται απο την αιγλη των Διονυσιων εν Αστει.

Στην Αθήνα

Η σημερινή ημέρα είναι ιερή και για τα συμβολικά γενέθλια της θεάς Αρτέμιδος και είναι επίσημη αττική εορτή.
― η δε έκτη τη Αρτεμίδι, και άλλη άλλω.
ΣΧΟΛΙΑ, ΠΛΟΥΤΟΣ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ 1127
Την έκτη ημέρα του κάθε μηνός εορταζόταν η νίκη των θεών επί των Γιγάντων:
―Ἕκτη ἡμέρα· ἐπὶ τῶν ἀγαθῶν ἡμερῶν, ἐν ταύτῃ γάρ μυθεύεται τοὺς θεοὺς νενικηκέναι τοὺς γίγαντας
(ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΑΡΟΙΜΙΩΝ 176G)
Τη σημερινή ημέρα οι Αθηναίες έψηναν αρτίδια στο σχήμα της ημισελήνου, τις Σελήνες, για κάθε έκτη στη σειρά έπλαθαν και μιά εβδόμη που την ονόμαζαν :
― βοῦς ἕβδομος,κατὰ μίμησιν πρωτοφύους σελήνης.
(ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΣΧΟΛΙΑ ΙΛΙΑΔΟΣ Σ 575.1165.4
― Ἕβδομος Βοῦς
ΗΣΥΧΙΟΣ

«θεωρεί ότι η έκτη μέρα είναι ακατάλληλη για τη γέννηση κόρης, παρόλο που αυτή η ημέρα ήταν αφιερωμένη στην Αρτεμη ως γενέθλια ημέρα της θεάς· γι αυτό γεννήθηκε πριν από τον Απόλλωνα, προκειμένου να ξεγεννήσει τον αδελφό της.
Γιατί πως είναι δυνατόν η πρώτη έκτη μέρα , που είναι τέλεια, να μην είναι δεόντως αφιερωμένη στη θεά των τοκετών, καθώς ο τοκετός δεν αφορά όσα είναι ακόμα ατελή (γιατίη εξαγωγή τέτοιων εμβρύων είναι άμβλωση) αλλά τα τέλεια;
Η Αρτεμις, λοιπόν, η οποία τελειοποιεί τα κυήματα καί αποκαλύπτει τις φυσικές αρχές που κυριάρχησαν στην ύλη, δικαιολογημένα λέγεται από τους μύθους ότι γεννήθηκε την έκτη ημέρα· και επίσης δικαιολογημένα αυτή η ημέρα είναι ακατάλληλη για τις γεννήσεις θυληκών· γι αυτό η θεά εκείνη κυριαρχεί μεν στο φωτισμό της σελήνης, αλλά είναι παρθένα και δεν θέλει να γεννά.
Λέει , λοιπόν, ότι αυτή η έκτη μέρα είναι ακατάλληλη για τη γέννηση των θυληκών· υποδεικνύει όμως ότι είναι ευνοϊκή, όπως θα πεί, για τη γέννηση των ανδρών, και κατάλληλη για τους ευνουχισμούς των κατσικιών και αρνιών (τα οποία είπε πώεα μήλων, ποίμνια των προβάτων), επειδή ο ευνουχισμός αφαιρεί την γονιμότητα τους.
Ίσως και αυτή η εξάδα είναι φυσιολογικά κατάλληλη για την τελείωση των ανδρών και όχι των γυναικών, επειδή είναι γέννημα δύο αριθμών, της δυάδας και της τριάδας, και επειδή μέσα της κυριαρχεί η τριάδα :
Γιατί είναι τριμερής, αποτελούμενη από τη μονάδα, τη δυάδα και την τριάδα, με το αθροισμα των οποίων είναι ίση και για αυτό είναι τέλεια.
Είναι λοιπόν κατάλληλη για τη θεία γέννηση, είναι όμως ακατάλληλη για τη θνητή γέννηση του ίδιου γένους».
ΠΡΟΚΛΟΣ, ΣΧΟΛΙΑ ΣΕ ΗΣΙΟΔΟ, ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΕΣ 785-786
― ουδέ μέν ή πρώτη
ΗΣΙΟΔΟΣ , ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΕΣ 785-786

Τα Ελάφια στα ιερά ως ιερεία και ως προστατευόμενα ζώα

Τα ελάφια δεν αφιερώνονται μόνο ως λάφυρα του κυνηγού από τους πρόγονους. Μεταφέρονται επίσης ζωντανά και προσφέρονται στις θυσίες ως ιερεία στα ιερά των θεών.

Στην ποίηση, όταν η Ιφιγένεια επρόκειτο να αφιερωθεί στην Αρτέμιδα στην Αυλίδα, τη θέση της στο βωμό την πήρε μια έλαφος την τελευταία στιγμή μετά από ένα τέχνασμα (Παυσ. 9. 19. 5), και στην Πάτρα, τα ελάφια και οι γαζέλες ήταν μεταξύ των ζώων-θηραμάτων που ρίχνονταν στη μεγάλη πυρά της Αρτέμιδος Λαφρίας (Παυσ. 7. 18. 7).

Η προσφορά των «Έλαφων» άρτων σε σχήμα ελαφιού, στην εορτή της Αρτέμιδος Ελαφηβόλου, ήταν υποκατάστατο των πραγματικών ιερείων (Αθήν. 646e).

Ωστόσο, η Άρτεμις, στην οποία θυσιάζονταν τα ελάφια, ήταν ταυτόχρονα και η προστάτιδα τους. Η τόξευση ενός από το κοπάδι των ελαφιών που φυλασσόταν στο ιερό της άλσος της θεάς στην Αυλίδα, προκάλεσε για πρώτη φορά την οργή της θεάς εναντίον του Αγαμέμνονος και σημάδεψε τη μοίρα της Ιφιγένειας (Σοφ. Ηλεκ. 566-572).

Όταν ο Ηρακλής έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή της κερυνίτιδος ελάφου στην καταδίωξή του, επιπλήττεται από την Αρτέμιδα (Απολ. 2. 5. 3)• και παρόλο που τα ελάφια και οι γαζέλες που φυλάσσονταν στον ιερό της περίβολο στο Σκυλλούντα κυνηγήθηκαν κατά τη διάρκεια της εορτής, θεωρούνταν και αυτά ιερά για τη θεά (Ξεν. Αν. 5. 3. 9-10).

Στο ιερό της Αρτέμιδος στο νησί του Ικάρου κοντά στο στόμα του Ευφράτη, τα ελάφια βοσκούν ανενόχλητα και κανένας δεν επιτρέπεται να κυνηγά παρά μόνο προσφέρονται ως θυσία στη θεότητα (Αρρ. Αν. 7. 20. 4)• και στο ιερό της Αρτέμιδος Αγροτέρας (των αγρών), όπως την περιγράφει ο Φιλόστρατος, έβοσκαν και εξημερωμένα ελαφάκια.

Ο Παυσανίας παρατήρησε την παρουσία ενός ιερού ελαφιού, να φορά περιλαίμιο, στο ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα• και παρόλο που η Δέσποινα είναι στενά συνδεδεμένη στην Αρκαδία με την Άρτεμη (καθώς και οι δύο θεωρούνται παιδιά της Δήμητρος) ήταν και η ίδια η κατάλληλη προστάτης για το ζώο, η Άρτεμις λατρεύεται επίσης στον ίδιο περίβολο και αποτελεί μέρος του λατρευτικού συμπλέγματος των αγαλμάτων (Παυσ. 8. 10. 10). Ακόμη και στην εορτή της Λαφρίας Αρτέμιδος, όταν τόσα πολλά άγρια ζώα θυσιάζονταν στη μεγάλη πυρά, τα ελάφια φυλάσσονταν για έναν ηπιότερο ρόλο προσφοράς• γιατί στην τελετουργική πομπή, μια παρθένα ιέρεια, που ερμηνεύει τη θεά, φέρεται σε ένα άρμα που το σέρνουν ελάφια (Παυσ. 8. 18. 7).

Αυτό το έθιμο προφανώς δεν περιοριζόταν στην Πάτρα, γιατί η έννοια, ήταν γνωστή και αλλού, και τουλάχιστον από την κλασική περίοδο• αφού το άρμα ελαφιών της Αρτέμιδος αποτελεί μέρος της εσωτερικής ζωφόρου του -5ου αιώνος του ναού στις Βάσσες – και εδώ ο αδελφός της ο Απόλλων επίσης οδηγεί ένα παρόμοιο άρμα.

Η Άρτεμις των αγρών – η αγροτέρα

Οι σύγχρονοι μελετητές και η πλαστή κατασκευή τους για την δήθεν «πολεμική» και «πολεμοχαρή» θεά Αρτέμιδα

Η τάση της θεάς Αρτέμιδος και η λατρευτική πτυχή της για την άγρια φύση σημαίνει, κατά τα πάτρια, ότι τα ιερά της τείνουν να βρίσκονται σε περιοχές απόμακρες, σε εκείνες τις περιοχές που θα ονομάσουμε περιαστικές ή προαστιακές. Τα περι-αστικά ιερά (ή προάστια) είναι εκείνα που βρίσκονται στις οριακές ζώνες έξω από την πόλη ή λίγο πιο πέρα, και χρησιμεύουν, μεταξύ άλλων, στην οριοθέτηση της περιοχής της ίδιας της πόλης. Τα προάστια ιερά βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από τις πόλεις, συχνά από 5 έως 15 χιλιόμετρα έξω από τα τείχη της πόλης. Τέτοια ιερά της Αρτέμιδος είναι το τέμενός της στην Βραυρώνα και στην Μουνιχία, το ιερό της στο όρος στην Κομποθέκρα στην Ήλιδα, στη θέση Βόλιμος στη Λακωνία, στους Λουσούς της Αρκαδίας και στο ναό της στην Υάμπολη της Φωκίδος.

Η Άρτεμις δεν είναι η μόνη θεότητα που λατρεύεται τόσο μακριά από την πόλη, ιερά έξω από την πόλη διαθέτουν ο Δίας, η Ήρα, ο Απόλλωνας και ο Ποσειδώνας έχοντας παρόμοιες λατρείες.

Ακριβώς όπως οι περί-αστικοί ναοί βοήθησαν στον καθορισμό των ορίων της πόλης, τα υπέρ-αστικά ιερά εκφράζουν τα πιο άμεσα και πραγματικά όρια της δύναμης μιας πόλης. Δηλαδή, μια πόλη έδειχνε πόσο μακριά θα μπορούσε να επεκτείνει την άμυνα και την επιρροή της διατηρώντας τον έλεγχο σε μια περιοχή που απέχει πολύ από τα όρια της πόλης. Αυτό συνέβη ιδιαίτερα όταν τα εν λόγω υπέρ-αστικά ιερά ήταν οι τόποι λατρείας που εστίαζαν σε νεαρά κορίτσια, όπως στην Βραυρώνα.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, η πόλη δήλωνε την ικανότητά της να προστατεύει τους πιο ευάλωτους πολίτες της στέλνοντάς τους τακτικά «έξω στον αγρό» για να λατρεύουν τις θεότητες. Έτσι, ο ρόλος της Αρτέμιδος ως θεάς των διαβατηρίων τελετών και των μεταβάσεων εκφράστηκε και στη θέση των ιερών της.

Ως αποτέλεσμα, τα ιερά της θεάς παρατηρούνται να βρίσκονται, όπως σωστά σημειώνει ο Albert Schachter, σε περιοχές μετάβασης·

α). κοντά στις διασταυρώσεις γης και ύδατος, όπως στην Αυλίδα, στις Αλαί Αραφανίδαι, στην ιερή Δήλο, στην Άκρα του Αρτεμισίου και την Αμάρυνθο·

β). σε ελώδη γη που μοιράζεται τα χαρακτηριστικά τόσο της γης όσο και του νερού, όπως συμβαίνει στη Σπάρτη, στον Στύφαλο, στην Βραυρώνα, την Έφεσο·

γ). σε κακώς καθορισμένες και αμφισβητούμενες οριακές περιοχές όπως στη Γοργόπιδα, στην Υάμπολη, στις Καρυές, στις Λίμναι ·

δ). σε ψηλό έδαφος, σε υψηλές μακρυνές περιοχές από την χώρα, όπως στους Λούσους και στην Κομποθέκρα·

ε). σε ουδέτερο έδαφος, όπως στην Αμάρυνθο και στην Πάτρα ·

στ). ανάμεσα στην πόλη και τη χώρα, όπως στην Καλυδώνα και στη Σπάρτη·

ζ). στο κέντρο των νεοσύστατων αποικιών, οι οποίες βρίσκονται στο αβέβαιο άκρο του εκτεταμένου εδάφους της μητέρας πόλης, όπως στη Θάσο, στην Κέρκυρα και στην Ορτυγία·

η). μεταξύ του ιερού και της ύβρεως, ως πύλες μεγαλύτερων ιερών, όπως στην Ελευσίνα, στα Δίδυμα και στην Επίδαυρο.

Η Άρτεμις δεν ήταν ποτέ θεά του πολέμου

Ένα σημαντικό επακόλουθο αυτής της οριακής θέσης των ιερών της σε συνδυασμό με τον ρόλο της ως κυνηγός είναι ότι η Άρτεμις έχει θεωρηθεί ως πολεμική θεά σε πολλές σύγχρονες μελέτες και διατριβές της λατρείας της θεάς. Η (εσφαλμένη) άποψη αυτή συνοψίζεται πιο καλά από τον Jean-Pierre Vernant·

«Η Άρτεμις διαδραματίζει πλήρως το ρόλο της στη διεξαγωγή του πολέμου, αν και δεν είναι πολεμίστρια θεά. Οι παρεμβάσεις της σε αυτόν τον τομέα δεν είναι τύπου πολεμοχαρείς. Η Άρτεμις δεν είναι μαχήτρια· βρίσκεται εκεί για να καθοδηγήσει και να σώσει, τόσο ως Η γ ε μ ό ν η όσο και ως Σ ώ τ ε ι ρ α. Την επικαλούνται ως Σ ώ τ ε ι ρ α σε κρίσιμες καταστάσεις, όταν μια σύγκρουση απειλεί τη συνεχιζόμενη ύπαρξη της πόλης, σε μια στιγμή που απειλείται με πλήρη καταστροφή. Η Άρτεμις εμφανίζεται όταν χρησιμοποιείται υ π ε ρ β ο λ ι κ ή β ί α κατά τη διάρκεια μιας στρατιωτικής εμπλοκής, όταν ο πόλεμος εγκαταλείπει τους πολιτισμένους κώδικες μέσω των οποίων διατηρούνται οι κανόνες της πολεμικής σύρραξης και κινείται αμείλικτα στο πλαίσιο της αγριότητας. Σε αυτές τις ακραίες περιπτώσεις, η θεά δεν προσφεύγει ούτε σε φυσική ούτε στρατιωτική δύναμη για να φέρει την απελευθέρωση. Αντιθέτως, ενεργεί μέσω υπερφυσικής εκδήλωσης που θολώνει ή συγχύζει το κανονικό πεδίο της μάχης για να καταστρέψει τους επιτιθέμενους και να δώσει το πλεονέκτημα σε εκείνους που βρίσκονται υπό την προστασία της. Η Ηγεμόνη είναι αυτή που τυφλώνει, που οδηγεί τον εχθρό σε πλάνη και παραπλάνηση στο πεδίο της διεξαγωγής ή θολώνει το μυαλό τους με σύγχυση και πανικό. Σε αυτούς που προστατεύει προσφέρει ένα είδος υπερ- διαύγειας καθοδηγώντας τους με ακρίβεια μέσα στο σ κ ο τ ά δ ι –ή- φ ω τ ί ζ ο ν τ α ς το μυαλό τους με άμεσες και εύστροφες σκέψεις»

Όπως όμως δείχνουν τα τεκμήρια, αυτή η άποψη είναι λάθος. Η Άρτεμις λαμβάνει ελάχιστο ρόλο στον πόλεμο, κυρίως στη Σπάρτη. Η Άρτεμις των Ελλήνων δεν ήταν ποτέ πολεμική θεά σε οποιαδήποτε λατρευτική πτυχή της, και το σύγχρονο κατασκεύασμα της «πολεμίστριας θεάς» βασίζεται σε ένα μεθοδολογικό σφάλμα.

Οι θυσίες στην Αρτέμιδα Αγροτέρα

― Λοιπόν, τί ρόλο έπαιξε η Άρτεμις στον αρχαίο ελληνικό πόλεμο;

Η Άρτεμις εμφανίζεται με στρατιωτικό ένδυμα κυρίως στην λατρευτική πτυχή της ως Ά ρ τ ε μ ι ς Α γ ρ ο τ έ ρ α – η Άρτεμις των «Άγρών» δηλαδή.

Οι Σπαρτιάτες θυσιάζουν αίγες στην Αγροτέρα θεά πριν από την έναρξη της μάχης, όπως καταγράφεται από τον Ξενοφώντα (Ελλ. 4.2.20) όταν υπό του βασιλέως Αγησιλάου αντιμετώπισαν έναν κοινό στρατό Αθηναίων και Αρκάδων Τεγεατών στη Μάχη της Νεμέας στις αρχές του -4ου αιώνος·

― Την ώρα που δεν απείχαν πια ούτε ένα στάδιο αναμεταξύ τους, οι Λακεδαιμόνιοι θυσίασαν κατά τα πάτρια έθιμά τους μια αίγα στην Αγροτέρα και κατόπιν εξαπέλυσαν χίμαιρα (επιτέθηκαν με σθένος) πρώτοι στους αντιπάλους, χρησιμοποιώντας τη δύναμη που τους περίσσευε από τα δεξιά για να τους κυκλώσουν.

Το σπαρτιατικό τελετουργικό της θυσίας της αίγας πριν από τη μάχη εμφανίζεται και σε άλλα λατρευτικά πλαίσια και η συνήθης πεποίθηση είναι ότι και αυτές οι θυσίες προσφέρονται στην θεά Αγροτέρα.

Έτσι, στην Πολιτεία των Λακεδαιμονίων (13.8), ο Ξενοφών αναφέρει ότι ο Σπαρτιάτης, νομικός Λυκούργος, καθόρισε ότι όλοι οι Σπαρτιάτες που παρευρίσκονταν στη θυσία των αιγών πριν από τη μάχη πρέπει να φέρουν Στέφανο στο κεφάλι τους, μια λεπτομέρεια που θυμάται αργότερα ο Πλούταρχος καταγράφοντας τη ζωή του Λυκούργου (22.2). Κανένας θεϊκός παραλήπτης δεν αναφέρεται ρητά σε αυτά τα αποσπάσματα, αλλά η ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της θυσίας των αιγών και της Αρτέμιδος καθίσταται πιθανό ότι οι θυσίες απευθύνονται σε αυτήν την θεά.

Οι Αθηναίοι και η Άρτεμις Αγροτέρα

Οι Αθηναίοι σέβονται επίσης την Αρτέμιδα Αγροτέρα, όχι τόσο με ένα προκαταρκτικό τελετουργικό, αλλά ειδικά με τελετές Ε υ χ α ρ ι σ τ ί ε ς για τη νίκη στη Μάχη του Μαραθώνα. Σύμφωνα με τον Ξενοφών (Αναβ. 3.2.11–12)·

― Ύστερα θα σας θυμίσω και τους κινδύνους που πέρασαν οι πρόγονοί μας, για να ξέρετε πως σας ταιριάζει να είστε γενναίοι και πως οι γενναίοι σώζονται με τη βοήθεια των θεών και από τρομερούς κινδύνους. Όταν ήρθαν δηλαδή οι Πέρσες κι εκείνοι που τους ακολουθούσαν με πάρα πολύ μεγάλο στρατό για να καταστρέψουν την Αθήνα, μόνοι οι Αθηναίοι τόλμησαν να τους αντισταθούν και τους νίκησαν. Είχαν τάξει τότε στη θεά Αρτέμιδα πως όσους εχθρούς σκοτώσουν, τόσα χρονιάρικα γίδια θα της θυσιάσουν. Επειδή όμως δεν μπορούσαν να βρουν αρκετά, αποφάσισαν να θυσιάζουν κάθε χρόνο πεντακόσια. Και συνεχίζουν να κάνουν αυτήν τη θυσία ακόμα και σήμερα

«ἔπειτα δὲ ἀναμνήσω γὰρ ὑμᾶς καὶ τοὺς τῶν προγόνων τῶν ἡμετέρων κινδύνους, ἵνα εἰδῆτε ὡς ἀγαθοῖς τε ὑμῖν προσήκει εἶναι σῴζονταί τε σὺν τοῖς θεοῖς καὶ ἐκ πάνυ δεινῶν οἱ ἀγαθοί. ἐλθόντων μὲν γὰρ Περσῶν καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς παμπληθεῖ στόλῳ ὡς ἀφανιούντων τὰς Ἀθήνας, ὑποστῆναι αὐτοὶ Ἀθηναῖοι τολμήσαντες ἐνίκησαν αὐτούς. καὶ εὐξάμενοι τῇ Ἀρτέμιδι ὁπόσους κατακάνοιεν τῶν πολεμίων τοσαύτας χιμαίρας καταθύσειν τῇ θεῷ, ἐπεὶ οὐκ εἶχον ἱκανὰς εὑρεῖν, ἔδοξεν αὐτοῖς κατ᾽ ἐνιαυτὸν πεντακοσίας θύειν, καὶ ἔτι νῦν ἀποθύουσιν».

Ο Ψευδο-Αριστοτέλης στην Πολιτεία του για τους Αθηναίους (58) σημειώνει ότι ένα από τα καθήκοντα του Πολέμαρχου Άρχοντος των Αθηναίων, είναι να προσφέρει θυσίες στην Αρτέμιδα Α γ ρ ο τ έ ρ α και τον Ε ν υ ά λ ι ο, μια αρχέγονη θεότητα που τις λατρευτικές πτυχές του κατείχε ο θεός Ά ρ η ς. Ο Αριστοφάνης κάνει μια χιουμοριστική αναφορά στη θυσία των αιγών στην Αγροτέρα στην κωμώδία του Ιππής, (660-662), και προσθέτει ένα ακόμη ισχνό στοιχείο.

Αυτό είναι στην πραγματικότητα το άθροισμα των αποδεικτικών στοιχείων που έχουμε από την Κλασική Ελλάδα (σε αντίθεση με τις ρωμαϊκές πηγές που οδηγούν και πάλι πίσω στην αρχαία Ελλάδα) σχετικά με τους ρόλους της Αρτέμιδος στον πόλεμο. Υπάρχουν μερικά επιγράμματα που καταγράφουν αφιερώματα όπλων στη θεά (συμπεριλαμβανομένων όπλων κυνηγιού), καθώς και μερικά από τα επιγραφικά στοιχεία που αναφέρουν νέους και Έφηβους πολεμιστές που ασχολούνται με τελετές για τη θεά ή τους ναούς της θεάς που λαμβάνουν χρήματα από τα λύτρα των κρατουμένων πολέμου. Αλλά αυτά τα δεδομένα εμφανίζονται στη μέση των καταλόγων και διαταγμάτων που αναφέρουν το ίδιο για όλες τις άλλες θεότητες των θεών της πόλης. Επομένως, δεν υπάρχει τίποτα που να εμπλέκει την Αρτέμιδα να σχετίζεται με τον πόλεμο περισσότερο από, ας πούμε, την θεά Δήμητρα ή τον θεό Ερμή.

Η Ρωμαϊκή προέλευση της πολεμικής θεάς Αρτέμιδος

Η έμφαση στο «νυκτερινό φως»

― Έτσι, λοιπόν, από πού προέρχεται η κατασκευή της Αρτέμιδος ως θεάς του πολέμου;

Κυρίως από τους Ρωμαίους. Με εξαίρεση τις σύντομες αναφορές που έδωσαν, ο Ξενοφών μαζί με τον Ψευδο-Αριστοτέλη και τον Αριστοφάνη, τα περισσότερα στοιχεία για τη βοήθεια της Αρτέμιδος στον πόλεμο και τους πολεμιστές προέρχονται από συγγραφείς της Ρωμαϊκής περιόδου, κυρίως από τον Πλούταρχο και τον Παυσανία.

Όπως θα δείξουν τα δεδομένα, υπάρχει τόσο μεγάλη έμφαση στο νυχτερινό φως (σέλας – σελήνη) που γίνεται αμέσως προφανές ότι δεν είναι τόσο η ελληνική θεά Άρτεμις όσο η σεληνιακή ρωμαϊκή θεότητα D i a n a, που έχει επηρεάσει αυτές τις αφηγήσεις, παρόλο που (όπως θα δούμε) οι αφηγήσεις οι ίδιες βρίσκονται στην κλασική ελληνική ιστορία.

Αυτό είναι το σημείο του προβλήματος.

Το άλλο σημείο, είναι το μέρος που συνέβαλαν οι σύγχρονοι μελετητές, που δημιούργησαν μια συνένωση «κοινών παρονομαστών» που υποτίθεται ότι συνδέει τις μετέπειτα ρωμαϊκές καταγραφές με αυτές του Ξενοφώντος.

Δηλαδή, σημειώνουν ορισμένες βασικές λεπτομέρειες στις ιστορίες πολέμου που σχετίζονται με την Αρτέμιδα (π.χ. οι αίγες). Στη συνέχεια, βλέπουν μερικές από τις ίδιες ή παρόμοιες λεπτομέρειες και σε άλλες ιστορίες, επομένως συνάγουν ένα κοινό νόημα με βάση τις κοινές ομοιότητες.

Ακολούθως, νέες λεπτομέρειες σε αυτές τις ιστορίες, στη συνέχεια, γίνονται μέρος της κατασκευαστικής συνένωσης (π.χ. το σκοτάδι), οπότε επιπλέον αυτές οι ιστορίες εισάγονται στην κοινή συνένωση-κατασκευή.

Το ολίσθημα ήδη συμβαίνει, έτσι ώστε οι αρχικές λεπτομέρειες (οι αίγες) να μην είναι πλέον απαραίτητες για τον προσδιορισμό της αναγνωρισμένης κατασκευής, αρκεί να υπάρχουν οι μεταγενέστερες λεπτομέρειες (το σκοτάδι). Τα περισσότερα κείμενα με παρόμοια δεδομένα ξεχωρίζονται μέχρι να φανεί ότι «υπάρχει» ένα πλήθος αφηγήσεων σχετικά με τα «στρατιωτικά κατορθώματα» της Αρτέμιδος, ενώ στην πραγματικότητα η ίδια η Άρτεμις σταμάτησε από καιρό να είναι το κύριο θέμα στις ιστορίες και οι σύνδεσμοι βασίζονται αποκλειστικά από τις άλλες ιστορίες, τις απόμακρες συνδεδεμένες λεπτομέρειες που συνενώθηκαν για την πλαστή κατασκευή.

Τα βασικά στοιχεία για την τελική άποψη της Αρτέμιδος ως θεάς του πολέμου που εμφανίζονται, παραπάνω, στις σύντομες αναφορές της θεάς στους Σπαρτιάτες και στην Ευχαριστία της θεάς στον Μαραθώνα.

Οι κρίσιμες λεπτομέρειες είναι·

α). Η Ά ρ τ ε μ ι ς

β). Η Μ ά χ η

γ). Η θ υ σ ί α των αιγών

― Πώς γίνεται αυτές οι δύο ιστορίες και οι τρεις καίριες λεπτομέρειες να προδίδουν και να μεταμορφώνουν τη δομή της θεάς Αρτέμιδος ως μιας «θεάς του πολέμου»;

Εξετάστε δύο ιστορίες από τον Παυσανία. Στον Παυσανία Ζ.26.2–3, διαβάζουμε πώς πήρε το όνομά της η πόλη Αιγείρα, πρώην «Υπερησία»·

― Στα ομηρικά έπη η πόλη ονομάζεται Υ π ε ρ η σ ί α· το σημερινό όνομα το πήρε όταν ακόμη ζούσαν εκεί οι Ίωνες, και να ποιος ήταν ο λόγος.

Εναντίον της χώρας τους επρόκειτο να επιτεθεί στρατός των Σικυωνίων· και αυτοί πίστευαν ότι είναι ικανοί να τα βγάλουν πέρα με τους Σικυωνίους, μάζεψαν όλες τις γ ί δ ε ς που είχαν στην περιοχή, και αφού τις συγκέντρωσαν έδεσαν δ ά δ ε ς στα κέρατά τους, και μόλις προχώρησε η ν ύ χ τ α άναψαν τις δάδες. Τότε λοιπόν οι Σικυώνιοι που νόμισαν ότι έρχονται σύμμαχοι για βοήθεια στους Υπερησιείς και ότι οι φλόγες ήταν από τις φωτιές τους, ξαναγύρισαν στα μέρη τους.

Οι Υπερησιείς έδωσαν στην πόλη τους το σημερινό όνομα από τις γίδες (αίγες), και στο μέρος που γονάτισε η ομορφότερη που οδηγούσε τις άλλες, έφτιαξαν ιερό της Αγροτέρας Αρτέμιδος, γιατί πίστεψαν ότι το τέχνασμα εναντίον των Σικυωνίων το σοφίστηκαν με την βοήθεια της Αρτέμιδος.

Γίνεται αμέσως, εύκολα αντιληπτό, να δούμε πώς αυτή η ιστορία συνδέθηκε με τις καταγραφές στον Ξενοφώντα. Και τα τρία χαρακτηρίζουν· την Αρτέμιδα, την μάχη και τις αίγες, και ενώ αυτές οι αίγες δεν θυσιάζονται καθ’ αυτού, στην Υπερησιακή αφήγηση, το να δεθούν δάδες στα κέρατα τους δεν συνετέλεσε απαραίτητα για τη συνολική τους ευεξία.

Πρόσθετα στοιχεία που εμφανίζονται είναι το «νυχτερινό περιβάλλον», η «χρήση του φωτός τη νύχτα» (οι δάδες, που συνδέονται επίσης με την Αρτέμιδα γενικά), και η «ιδέα του τεχνάσματος».

Αυτές οι τελευταίες λεπτομέρειες – «νύχτα», «φως», «τέχνασμα» – εμφανίζονται στη συνέχεια στο δεύτερο απόσπασμα από τον Παυσανία, που αφορά επίσης την θεά Άρτεμη και τον πόλεμο. Αυτό το κείμενο σχετίζεται με το πώς κάποτε η Άρτεμις «βοήθησε» να εξοντώσει ένα στρατό Περσών το – 479 έτος (Α.40.2–3)·

― Σε κάποια απόσταση από αυτή την κρήνη είναι ένα αρχαίο ιερό και μέσα σε αυτό ορθώνονται σήμερα ομοιώματα Ρωμαίων αυτοκρατόρων κι ένα χάλκινο άγαλμα της Σ ω τ ε ί ρ α ς, όπως την προσονομάζουν, Αρτέμιδος. Λένε σχετικά ότι κάποιοι άνδρες από τον στρατό του Μαρδονίου, που είχαν κάνει επιδρομή στη Μεγαρίδα, θέλησαν να γυρίσουν πίσω στον Μαρδόνιο, στην Θήβα, αλλά με το θέλημα της Αρτέμιδος, εκεί που πήγαιναν τους πρόφτασε το σκοτάδι, έχασαν τον δρόμο τους και τράβηξαν κατά τα ορεινά της χώρας· και επειδή, για να εξακριβώσουν αν εκεί κοντά βρισκόταν εχθρικό στράτευμα έριχναν βέλη κι ο κοντινός βράχος αναστέναζε καθώς τον χτυπούσαν, αυτοί έριχναν όλο και με μεγαλύτερο ζήλο. Στο τέλος ξόδεψαν όλα τα βέλη τους, νομίζοντας ότι ρίχνουν σε εχθρούς· με το χάραμα οι Μεγαρείς τους ρίχτηκαν και πολεμώντας οπλισμένοι αυτοί με ξαρμάτωτους αντιπάλους που δεν είχαν πια βέλη αρκετά, σκότωσαν τους πιο πολλούς· γι αυτό έκαναν άγαλμα στη Σώτειρα Αρτέμιδα.

Υπάρχουν κάποιες διαφορές μεταξύ αυτής της αφήγησης και της προηγούμενης, ειδικά στο βαθμό ότι εδώ δεν υπάρχουν αίγες για να αναφερθούν και η Άρτεμις ονομάζεται Σ ώ τ ε ι ρ α παρά Α γ ρ ο τ έ ρ α. Παρ ‘όλα αυτά, η έμφαση στην Αρτέμιδα, τη νύχτα και το φως εκτός από το προ της μάχης πλαίσιο είναι αρκετά παρόμοια με την αφήγηση του Παυσανία για την Υπερησία, η οποία ήταν αρκετά παρόμοια με τις καταγραφές του Ξενοφώντος, που οι σύγχρονοι την δέχονται ή και εμείς, ως μέρος της κατασκευής της ως θεάς πολέμου, ενώ τώρα χαρακτηρίζεται εμφανώς (απροσδόκητα) το σκοτάδι και το πονηρό τέχνασμα, (κανένα από τα οποία, δεν εμφανίζονται στον Ξενοφώντα), και με τις αίγες να απουσιάζουν εντελώς.

Στη Ναυμαχία της Σαλαμίνος

Πρόσθετα στοιχεία παραδίδονται από τον Πλούταρχο. Αναφερόμενος στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο Πλούταρχος, στο έργο του Περί της Ηροδότου Κακοηθείας (869d. 37) και στο Βίο του Θεμιστοκλέους (22,1), ισχυρίστηκε ότι ο Αθηναίος στρατηγός Θεμιστοκλής αφιέρωσε έναν ναό στην Μελίτη για την Άρτεμη Α ρ ι σ τ ό β ο υ λ η (η Άριστη σύμβουλος), μετά την ναυμαχία της Σαλαμίνας, προφανώς για το γεγονός στο βαθμό που η θεά τον ενέπνευσε για να χρησιμοποιήσει τεχνάσματα ώστε να υποκινήσει υπέρ των Ελλήνων τη μάχη.

Ως συνέχεια, ο Πλούταρχος στα Ηθικά του, Πότερον Αθηναίοι κατά πόλεμον ή κατά σοφίαν ενδοξότεροι, (349f) καταγράφει ότι·

― Την δεκάτη έκτη του Μουνιχιώνος [οι Αθηναίοι] καθιερώνουν στην Άρτεμι, γιατί εκείνη την ημέρα η θεά έλαμψε με πανσέληνο στους Έλληνες καθώς νίκησαν στη Σαλαμίνα.

«τὴν δ’ ἕκτην ἐπὶ δέκα τοῦ Μουνιχιῶνος Ἀρτέμιδι καθιέρωσαν, ἐν ᾗ τοῖς Ἕλλησι περὶ Σαλαμῖνα νικῶσιν ἐπέλαμψεν ἡ θεὸς πανσέληνος».

Αυτή την ημέρα, φέρνουν στην Αρτέμιδα προσφορές άρτων αμφιφόντων (φωτισμένων και στις δύο μεριές) – επίπεδους, στρογγυλούς άρτους διακοσμημένους παντού με αναμμένα κεράκια (Αθηναίος 14.645). Με αυτόν τον τρόπο απέδιδαν ευγνωμοσύνη για το φως και, πιθανώς, για την συνοδευτική θεϊκή εύνοια οι Αθηναίοι όταν έκαναν τις αφιερώσεις τους.

Τώρα λοιπόν εδώ βλέπουμε προετοιμασίες μάχης, τεχνάσματα απάτης και σεληνιακό φως, καθώς και αναφορές στην Αρτέμιδα, και έτσι αυτές οι αφηγήσεις προστίθενται στο σωρό των «αποδεικτικών στοιχείων».

Αλλά ο προσεκτικός αναγνώστης θα παρατηρήσει ότι όλες αυτές οι αφηγήσεις προέρχονται από συγγραφείς της Ρωμαϊκής περιόδου. Όλες αυτές οι λεπτομέρειες, όπως η αναφορά στους άρτους Αμφιφώντες, (την πανσέληνο) της Σαλαμίνας, και η αφιέρωση του Θεμιστοκλέους στην Αρτέμιδα Αριστοβούλη, προέρχονται από την Ύστερη Ρωμαϊκή Κοινή Εποχή και η σχέση με το φως του σελήνης προδίδει έντονα την επιρροή της Diana, της ρωμαϊκής θεότητας που η ονομασία της δηλώνει·

«Ονομάστηκε Diana επειδή δημιουργούσε μία «μικρή ημέρα» (Die=ημέρα στα λατινικά), μέσα στη νύκτα», όπως μαρτυρεί ο Κικέρων για έργο του για τους Ρωμαίους θεούς τους (2.27,69).

Χαρακτηριστικά, όταν οι ιστορίες αυτών των γεγονότων εμφανίζονται σε πιο πρώϊμες ελληνικές πηγές, δεν υπάρχουν αναφορές στην Αρτέμιδα ή στις λεπτομέρειες που χρησιμοποιήθηκαν για τη διαμόρφωση της κατασκευής της θεάς του πολέμου. Όταν ο Ηρόδοτος περιγράφει τη φήμη του Μαρδόνιου στα Μέγαρα, γράφει απλώς (9.14):

― Ο Μαρδόνιος λοιπόν πήρε ν᾽ αποσύρεται αθόρυβα, αλλά είχε κιόλας μπει στο δρόμο, όταν του ήρθε μήνυμα πως έφτασε στα Μέγαρα άλλος στρατός, εμπροσθοφυλακή, χίλιοι Λακεδαιμόνιοι. Κι όταν πήρε αυτή την πληροφορία, μελετούσε την κατάσταση, θέλοντας να δει αν έχει τρόπο να βάλει στο χέρι του πρώτα αυτούς. Και διέταξε το στρατό να κάνει μεταβολή και τον οδηγούσε στα Μέγαρα· και το ιππικό του, περνώντας μπρος, ρήμαξε απ᾽ τη μια άκρη ώς την άλλη τον κάμπο των Μεγάρων· αυτό ήταν το πιο απόμακρο σημείο της Ευρώπης, κατά τη μεριά που βασιλεύει ο ήλιος, όπου έφτασε αυτό το εκστρατευτικό σώμα των Περσών.

«Μαρδόνιος μὲν δὴ ὑπεξεχώρεε, ἤδη δὲ ἐν τῇ ὁδῷ ἐόντι αὐτῷ ἦλθε ἀγγελίη πρόδρομον ἄλλην στρατιὴν ἥκειν ἐς Μέγαρα, Λακεδαιμονίων χιλίους. πυθόμενος δὲ ταῦτα ἐβουλεύετο, θέλων εἴ κως τούτους πρῶτον ἕλοι· ὑποστρέψας δὲ τὴν στρατιὴν ἦγε ἐπὶ τὰ Μέγαρα· ἡ δὲ ἵππος προελθοῦσα κατιππάσατο χώρην τὴν Μεγαρίδα. ἐς ταύτην δὴ ἑκαστάτω τῆς Εὐρώπης τὸ πρὸς ἡλίου δύνοντος ἡ Περσικὴ αὕτη στρατιὴ ἀπίκετο».

Ούτε «β έ λ η», ούτε «ν ύ χ τ α», ούτε «θεά Ά ρ τ ε μ ι ς». Ο Ηρόδοτος δεν κάνει καμία αναφορά στην καταγραφή του στην Αρτέμιδα σχετικά με το τέχνασμα του Θεμιστοκλή στη Σαλαμίνα. Επιπλέον, όπως σημειώνει ο Ρόμπερτ Πάρκερ·

«Το σεληνόφως κατά τη διάρκεια της μάχης που ανέφερε ο Πλούταρχος (Ηθικ. 349f) αλλά όχι ο Αισχύλος ή ο Ηρόδοτος, μοιάζει με μια αιτιολογική φαντασία. . . »

Η νύχτα ήταν σκοτεινή σύμφωνα με τον ίδιο τον Αισχύλο, που έλαβε μέρος σε αυτή τη μάχη· οι μαρτυρίες του εξάγονται από την τραγωδία του, Πέρσαι στους στίχους ·357, 364, 428.

Σημειώνεται απλώς ότι η θεά Άρτεμις συνδέθηκε με την γη και στις δύο πλευρές των στενών της Σαλαμίνος (Ηροδ. 8. 77 Χρησμός του μάντη Βάκι)·

― Τώρα, δεν μπορώ ν᾽ αμφισβητήσω την αλήθεια των χρησμών, κι ούτε έχω πρόθεση να τους ανασκευάσω την ώρα που μιλούν ξεκάθαρα, όταν έχω μπροστά μου περιπτώσεις σαν και αυτή που παραθέτω:
Αλλ᾽ όταν της χρυσόσπαθης της Αρτέμιδος οι Πέρσες
(που πάτησαν τ᾽ ολόλαμπρο το κάστρο της Αθήνας
με ξέφρενες ελπίδες)
το ακρωτήρι τ᾽ άγιο
με της Κυνόσουρας εκεί τ᾽ ακροθαλάσσι ενώσουν
με καραβιών γεφύρι,
τότε η Δίκη των θεών τον υιό της Ύβρης Κόρο,
όσο κι αν είναι δυνατός,
τον σβήνει μες στη μάνητα τη φοβερή, την ώρα
που πίστευε τα πάντα πως κατέχει.

Έτσι λοιπόν διαφαίνεται ότι, οι αναφορές στην Αρτέμιδα ως η πονηρή, φαίνουσα πολεμική θεά, στην πραγματικότητα, ξεκινούν στην Ρωμαϊκή περίοδο. Για λόγους που αφορούν περισσότερο τη σεληνόφωτη Diana και όχι την Αρτέμιδα, οι συγγραφείς της Ρωμαϊκής περιόδου έβλεπαν πολύ περισσότερη στρατιωτική βοήθεια από τη θεά του κυνηγιού τους, από ότι οι Έλληνες προκάτοχοί τους.

Αυτό οφείλεται εν μέρει στους διάφορους συγκρητισμούς που επηρέασαν την λατρεία της Αρτέμιδος κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών και ρωμαϊκών περιόδων.

Ρωμαϊκή και Ανατολίζουσα Επιρροή θεοτήτων

Για παράδειγμα, ο συγκρητισμός της Αρτέμιδος με την Περσική-Αρμενική θεά Anaïtis / Anahita.

Η Anaïtis / Anahita / Anahit εμφανίστηκε μέσω μιας Ζωροαστρικής υιοθέτησης και προσαρμογής της μεσοποτάμιας θεάς Ιστάρ, της θεάς του πολέμου και της ηδονής. Ωστόσο, αυτή η θεά απορρόφησε τα χαρακτηριστικά μιας τοπικής θεάς του νερού και έγινε τελικά γνωστή ως Αnahita, δηλαδή η «Ά μ ω μ ο ς», ή άμεπτη θεά.

Η ελληνική θεότητα με την οποία συγκρίνονταν συχνότερα ήταν η Άρτεμις, στην λατρευτική πτυχή της ως «αγνής» γονιμικής θεάς. Μαρτυρούνται πάρα πολλά στον βίο του Λούκουλλου του Πλουτάρχου (24), στα Χρονικά του Τάκιτου (3.63), και στα ανατολίτικα επίθετα της Αρτέμιδος Αναϊτις και πιθανώς της Αρτέμιδος Περσικής.

Όπως η Ištar, έτσι και η Anahita, είχε μια πολεμοχαρή στρατιωτική πλευρά, αυτή η θεά δέχονταν στο ναό της στο Staxr τις κομμένες κεφαλές των εχθρών που σκοτώνονταν στη μάχη.

Ωστόσο, έχουμε πολύ λίγα παραδείγματα της ελληνικής Αρτέμιδος ως πολεμικής θεάς και αυτά έρχονται σε αντίθεση κυρίως με τις πραγματικές ελληνικές πηγές.

Παρ’ όλα αυτά, στη σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα όλες αυτές οι μαρτυρίες, ανεξάρτητα από τη χρονολογία, εξετάζονται από κοινού, όλες μαζί και αναγνωρίζουν ένα κοινό πρότυπο· δηλαδή, -σε κάποια στιγμή πριν από την έναρξη μιας μάχης, αναφέρονται ένα σκότος και ένας νυχτερινός φωτισμός, μετά αναφέρεται και το όνομα της Αρτέμιδος.

Καθώς προοδεύει στα σύγχρονα μυαλά αυτή η σκέψη, και μόλις υπάρξουν αρκετοί κοινοί παρονομαστές από αυτούς τους μαζί, δεν χρειάζονται απαραίτητα όλοι για να υποστηριχθεί αυτό που υπονοείται στο πλήρες κατασκεύασμα.

Έτσι λοιπόν εσφαλμένα λαμβάνετε, ένα άλλο «δεδομένο» που χρησιμοποιείται για να υποστηρίξει την δήθεν πολεμική φύση ή πτυχή της θεάς Αρτέμιδος. Αυτή η πλάγια αναφορά στην Αρτέμιδα ως η γ ε μ ό ν η και σ ώ τ ε ι ρ α εμφανίζεται στα γραπτά του Κλήμεντος της Αλεξάνδρειας όταν συζητά την απόπειρα ανατροπής της αθηναϊκής δημοκρατίας. Εδώ ο Κλήμης υπενθυμίζει πώς όταν ο Θρασύβουλος οδηγούσε τους δημοκράτες στην εξορία μια απροσδόκητη χιονοθύελλα βοήθησε τις προσπάθειές τους (Στρωματείς Ι, 24, 163)·

― Έκαναν τον πόλεμο τους σε μια νύχτα χωρίς σελήνη σε κακές καιρικές συνθήκες όταν μια άμεπτη φλόγα εμφανίστηκε μπροστά τους και τους οδήγησε στη Μουνιχία, όπου και τους άφησε. Σε αυτό το σημείο ο βωμός της θεάς Φωσφόρου στέκεται ακόμα.

«τῷ Θρασυβούλῳ νύκτωρ ἀσελήνου καὶ δυσχειμέρου τοῦ καταστήματος γεγονότος πῦρ ἑωρᾶτο προηγούμενον, ὅπερ αὐτοὺς ἀπταίστως προπέμψαν κατὰ τὴν Μουνυχίαν ἐξέλιπεν, ἔνθα νῦν ὁ τῆς Φωσφόρου βωμός ἐστι»

Ο συνδυασμός των· Μουνυχία, ενός δημοφιλούς τόπου ενός από τα ιερά της Αρτέμιδος, και του επιθέτου Φωσφόρου (ο φέρων το φως) συνδέεται στην αφήγηση του Κλήμεντος με την Αρτέμιδα καθώς και η έννοια του φωτός στο σκοτάδι.

Αλλά όταν ο Ξενοφών περιγράφει την επιστροφή του Θρασύβουλου, τον βάζει απλώς να εμπλέκει στο εγκώμιό του τους δημοκράτες (Ξεν. Ελλ. 2.4.14)·

― τους αντικρίζουμε με τα όπλα στα χέρια! Κάποτε μας έπιαναν την ώρα που τρώγαμε, την ώρα που κοιμόμασταν, την ώρα που ήμασταν στην Αγορά· άλλοι εξοριστήκαμε όχι μόνο αναίτια, αλλά δίχως να βρισκόμαστε καν στην πόλη. Γι᾽ αυτό κι οι θεοί παίρνουν τώρα φανερά το μέρος μας: μέσα στην καλοκαιρία προκαλούν θύελλα την ώρα που μας συμφέρει· όταν κάνουμε επίθεση λίγοι εμείς εναντίον πολλών εχθρών, θριαμβεύουμε χάρη στην εύνοιά τους·

«ἔχοντες γὰρ ὅπλα μὲν ἐναντίοι αὐτοῖς καθέσταμεν· οἱ δὲ θεοί, ὅτι ποτὲ καὶ δειπνοῦντες συνελαμβανόμεθα καὶ καθεύδοντες καὶ ἀγοράζοντες, οἱ δὲ καὶ οὐχ ὅπως ἀδικοῦντες, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἐπιδημοῦντες ἐφυγαδευόμεθα, νῦν φανερῶς ἡμῖν συμμαχοῦσι. καὶ γὰρ ἐν εὐδίᾳ χειμῶνα ποιοῦσιν, ὅταν ἡμῖν συμφέρῃ, καὶ ὅταν ἐγχειρῶμεν, πολλῶν ὄντων ἐναντίων ὀλίγοις οὖσι τροπαῖα ἵστασθαι διδόασι·»

Ούτε φλόγα λοιπόν, ούτε βωμός ή φωσφόρος. Όπως και με τον Πλούταρχο και τον Παυσανία, ο Κλήμης προσθέτει μια ρωμαϊκή επικάλυψη σε μια ελληνική αφήγηση που με κανένα τρόπο, η ελληνική αφήγηση, δεν εμπλέκει τη θεά Άρτεμις. Παρ ‘όλα αυτά, η εκδοχή του περιλαμβάνει κάποια γνωστά στοιχεία, όπως·

α.) άντρες σε πολιτικές εχθροπραξίες β.) νύχτα και φωτισμό,

και έτσι εισέρχεται στο νέο-δομημένο πλαίσιο της Αρτέμιδος ως θεάς του πολέμου.

Στη συνέχεια, θα μπορούσαμε να σκεφτούμε την ιστορία της «Φωκικής Απόνοιας», όπως καταγράφηκε από τον Πλούταρχο στις Αρετές των Γυναικών του (2 Φωκίδες)·

― Το κατόρθωμα των γυναικών της Φωκίδος, δεν έτυχε βέβαια να βρει φημισμένο συγγραφέα, αλλά δεν υστερεί σε γενναιότητα από κανένα γυναικείο κατόρθωμα· το μαρτυρούν οι μεγάλες ιερές τελετές, που κάνουν ακόμη και σήμερα οι Φωκείς καντά στην Υάμπολη, και τα παλαιό ψηφίσματα· γι αυτά, βέβαια, έχω γράψει με λεπτομέρεις στο βίο του Δαϊφάντου· το κατόρθωμα όμως των γυναικών ήταν το εξής.

Οι Θεσσαλοί είχαν πόλεμο χωρίς ανακωχή ενάντια στους Φωκείς· γιατί οι Φωκείς σκότωσαν σε μια ημέρα όλους τους άρχοντες και τους τυράννους των Θεσσαλών στις Φωκικές πόλεις, ενώ οι Θεσσαλοί σφαγίασαν διακόσιους πενήντα ομήρους των Φωκέων· και μετά, περνώντας μέσα από τη χώρα των Λοκρών, έκαναν εισβολή με όλες τους τις δυνάμεις, έχοντας αποφασίσει να μη λυπηθούν κανέναν ενήλικο άνδρα, και να πάρουν δούλους τα παιδιά και τις γυναίκες. Ο Δαϊφαντος τότε, υιός του Βαθυλλίου και ένας από τους τρεις άρχοντες, έπεισε τους Φωκείς να πάνε να συναντήσουν τους Θεσσαλούς και να δώσουν μάχη. Τα γυναικόπαιδα, όμως, είπε, να τα συγκεντρώσουν από όλη την Φωκίδα σε κάποιο μέρος· να μαζέψουν δεμάτια από ξύλα και να αφήσουν πίσω φρουρές με εντολή, αν μάθουν πως οι άνδρες νικήθηκαν, να βάλουν αμέσως φωτιά στα ξύλα και να κάνουν στάχτη τα κορμιά τους. Όταν οι υπόλοιποι ενέκριναν το σχέδιο με την ψήφο τους, σηκώθηκε κάποιος και είπε πως είναι δίκαιο να συμφωνήσουν σε αυτά και οι γυναίκες· διαφορετικά, να αφήσουν τα πράγματα όπως έχουν, και να μην υπερβάλουν. Όταν εκείνα τα λόγια έφτασαν στα αυτιά των γυναικών, μόνες τους αυτές συγκεντρώθηκαν και πήραν την ίδια απόφαση, και εκθείασαν τον Δαϊφαντο, γιατί έκανε τις καλύτερες προτάσεις για την Φωκίδα· λένε επίσης, ότι και τα παιδιά συζήτησαν μόνα τους σε συνέλευση, και έδωσαν την έγκρισή τους στο σχέδιο.

Αφού έπραξαν αυτά, οι Φωκείς συγκρούστηκαν και νίκησαν τους Θεσσαλούς κοντά στις Κλεωνές της Υαμπόλεως. Την απόφαση αυτή των Φωκέων, οι Έλληνες την ονόμασαν Απόνοιαν (Απόγνωση), και μέχρι σήμερα τελούν στη Υάμπολη, προς τιμήν της Αρτέμιδος, την πιο μεγάλη εορτή από όλες, τα Ελαφηβόλια, σε ανάμνηση εκείνης της νίκης.

Για άλλη μια φορά έχουμε μια αφήγηση Ρωμαϊκής περιόδου που αναφέρει την παραμονή μιας μάχης όπου κερδίζει ο ασθενέστερος και στο τέλος πάλι ονοματίζεται η Άρτεμις. Κάποιος μπορεί να παρατηρήσει ότι ο μόνος λόγος για τον οποίο εμφανίζεται η Άρτεμις στην «Φωκική Απόνοια» γίνεται επειδή μετά το γεγονός οι Υαμπολείς εόρτασαν τη νίκη τους κάθε χρόνο στο ιερό της Αρτέμιδος Ελαφηβόλου. Δεν υπάρχει καμία αναφορά ότι η Άρτεμις βοήθησε τους πολίτες με οποιονδήποτε τρόπο στη μάχη για την ελευθερία, ενώ η τοπική γεωγραφία καθιστά πιθανό ότι το ιερό επιλέχθηκε λόγω του σημείου του, επειδή βρισκόταν κοντά στα σύνορα μεταξύ Φωκίδας και Θεσσαλίας. Έτσι η Άρτεμις χρησίμευσε ως θεά των ορίων σε αυτό τον τόπο, ανάμεσα στις δύο επικράτειες, αλλά δεν υπάρχει καμία ένδειξη, ακόμη και στον Πλούταρχο, ότι λειτούργησε με οποιονδήποτε τρόπο ως κάποιου είδους της θεάς του πολέμου.

Η ιστορία υστερεί επίσης και από τους τυπικούς κοινούς παρονομαστές που μέχρι τώρα έχουν χρησιμοποιηθεί για να υποστηρίξουν το παράδειγμα της Άρτεμις ως- θεάς – πολέμου –νύχτα / σκοτάδι – λάμψη /σελήνη – τέχνασμα – αίγες. Ωστόσο, όχι μόνο η «Φωκική Απόνοια» χρησιμοποιείται ως τεκμήριο της πολεμικής πτυχής του προσώπου της θεάς Αρτέμιδος, αλλά χρησιμοποιείται και για την προσθήκη νέων στοιχείων σε αυτό το πλαίσιο, συγκεκριμένα, της έννοιας ενός πολέμου απόγνωσης και υπερβολικών πιθανοτήτων.

Και από την στιγμή που οι μελετητές έχουν αποφασίσει ότι η Άρτεμις είναι η πονηρή πολεμική θεά που σώζει δήθεν απελπισμένους ανθρώπους κατά τη διάρκεια των νυχτερινών πολέμων εκμηδένισης, μπορούν να ριχτούν και άλλα παραδείγματα στη μάχη, ακόμη και χωρίς καμία αναφορά στην Αρτέμιδα. Για παράδειγμα, στο άρθρο του 1984 «Les Ruses de Guerre d’Artémis» («Τα πολεμικά τεχνάσματα της Αρτέμιδος»), ο Pierre Ellinger απαριθμεί τέσσερις συμπληρωματικές αφηγήσεις μάχης που υποτίθεται ότι σχετίζονται με την Αρτέμιδα.

Στην πρώτη (Ηρόδοτος 8,27), σε μια μάχη μεταξύ των Φωκέων και των Θεσσαλών, οι Φωκείς έκαναν μια νυχτερινή επιδρομή έχοντας καλύψει το σώμα τους με άσπρη κιμωλία για να εμφανιστούν σαν πνεύματα, και αποφάσισαν να σκοτώσουν οποιονδήποτε που συναντούσαν πο δεν ήταν καλυμμένος με λευκή κιμωλία. Στο σκοτάδι, οι Θεσσαλοί πανικοβλήθηκαν με την παράξενη εμφάνιση, έχασαν την ψυχραιμία τους και σφαγιάστηκαν. Οι νικηφόροι Φωκείς αφιέρωσαν 4.000 ασπίδες λάφυρα στις πόλεις Αβαί και τους Δελφούς (και οι δύο κατέχουν ιερά του Απόλλωνος).

Στο συμπληρωματικό παράμυθο όπως αναφέρεται στον Παυσανία (10.1.5–6), οι Θεσσαλοί σκότωσαν τους Φωκείς σε μια νυχτερινή πορεία τους, όταν οι Φωκείς προσπάθησαν να κρυφτούν στο σκοτάδι, αντί να πολεμήσουν στον εχθρό.

Στην τρίτη αφήγηση (Ηρόδοτος 7.176), οι Φωκείς, για να εμποδίσουν τους Θεσσαλούς να εισέλθουν στη γη τους, έστρεψαν το θερμό νερό των πηγών σε έναν ορεινό δρόμο, ώστε να γίνει αδιάβατος από τα χάραδρα που σχηματίστηκαν, ενώ ταυτόχρονα έχτισαν αμυντικό τείχος. Καμία τακτική τους δεν ήταν επιτυχής. Αντίθετα, όταν οι Φωκείς έσκαψαν τάφρο, τη γέμισαν με σπασμένα πήλινα αγγεία και το κάλυψαν, το Θεσσαλικό ιππικό στάμάτησε άσχημα την επέλασή του όταν τα άλογά τους έπεσαν στην τάφρο και κατακόπηκαν ή έσπασαν τα πόδια τους (Ηροδ. 8.28).

Ακόμα και ο Ellinger παραδέχεται ότι καμία από αυτές τις καταγραφές στην αρχή δεν φαίνεται να έχει κάποια σχέση με την Αρτέμιδα. Αλλά στη συνέχεια αρχίζει να απαριθμεί αρκετούς κοινούς παρονομαστές μεταξύ αυτών των ιστοριών και εκείνων που «ξεκάθαρα» αφορούν την Αρτέμιδα, όπως η ιστορία της ονοματοδοσίας της Αιγείρας, την ιστορία για τον στρατό του Μαρδονίου και την αφήγηση του Κλήμεντος για τον Θρασύβουλο· τη νύχτα, το τέχνασμα, τη σύγχυση, την αποτροπή της απειλής της πλήρους εξόντωσης, όπως ακριβώς συζητήθηκε από τον Vernant πιο πάνω.

Όλα αυτά, φυσικά, είναι μέρη της γενικής κατασκευής της Αρτέμιδος ως θεάς του πολέμου. Εάν υπάρχουν αρκετά από αυτά (στην πρόοδο της σκέψης), το πρότυπο της κατασκευής είναι πάντα σταθερά εδραιωμένο και έτσι μπορεί να συναχθεί από αυτά η Άρτεμις. Έτσι, αφηγήσεις που δεν έχουν καμία σχέση με την Αρτέμιδα ξαφνικά χρησιμοποιούνται ως τεκμήριο για την πολεμική της πτυχή!

Παρά τις αδυναμίες σε αυτά τα τεκμήρια, η ψευδο-κατασκευή δημοσιεύεται ευρέως. Ο Vernant γράφει ένα κεφάλαιο με θέμα «Η Άρτεμις και η Προκαταρκτική θυσία στην Μάχη», όπου βασικά αναφέρει όλες τις ίδιες αναφορές που παρέδωσε ήδη ο Ellinger.

Η Suzan G. Cole συμφωνεί και με τους δύο μελετητές και έχει τις ενότητες «Όρια και Μάχη» και «Επιφάνεια και Κρίση» στο κεφάλαιο της «Πτυχές της Αρτέμιδος », όπου επίσης, επαναλαμβάνει την τυπική λιτανεία των «αποδεικτικών στοιχείων». Σε αυτό το σημείο βέβαια, τώρα εσείς έχετε αρκετές «αρχαίες» αναφορές στην Άρτεμη ως πολεμική θεά, καθώς και τρεις γνωστούς, αρκετά σεβαστούς μελετητές ταυτόχρονα με το θέμα, οπότε εδραιώνεται μια «σοφία» «τεκμηρίων» λαμβάνουσα.

Τώρα, οποιαδήποτε αναφορά σε μια νυχτερινή μάχη, ένα πονηρό στρατηγικό τέχνασμα ή ακόμα και το φως της σελήνης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ενισχύσει την αντιληπτή ψευδο-κατασκευή.

Έτσι όταν χάνουμε το γεγονός γιατί η Άρτεμις ονομάζεται «Σώτειρα» ή «Φωσφόρος», και μπορούμε απλώς να επικαλεστούμε τη στρατιωτική της πτυχή· το επιχείρημα έχει γίνει ήδη, το πρότυπο κατασκευής αναγνωρίστηκε.

Έτσι, όταν γράφει για τα μυστήρια της Εφεσίας Αρτέμιδος και το επίθετο της «Σώτειρα», ο Guy MacLean Rogers μπορεί απλώς να δηλώσει ότι, «Αντίθετα, η Άρτεμις η Σώτειρα, και το άγαλμά της φιλοτεχνήθηκε από τη στρατιωτική νίκη, που μπορεί κάλλιστα να ήταν μια θεότητα που θα μπορούσε να προσφέρει σωτηρία με τη μορφή στρατιωτικής νίκης». Στο εξής λοιπόν, εκτός από τη Σπάρτη, την Αθήνα και την Φωκίδα, μπορεί κανείς να βρει την «Αρτέμιδα, τη θεά του πολέμου» και στην Έφεσο, έτσι αυτό το ψευδο-πρότυπο συνεχίζεται.

Αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι η μόνη πραγματική ελληνική απόδειξη που έχουμε για τον ρόλο της Άρτεμις στον πόλεμο είναι οι ελάχιστες αναφορές που αναφέρθηκαν στην αρχή αυτής της ενότητας – στην Αγροτέρα του Ξενοφώντος, επιβεβαιωμένο από τον Αριστοφάνη και τον Ψευδο-Αριστοτέλη.

Οτιδήποτε άλλο είναι είτε πρόσθετη η ρωμαϊκή Diania είτε μια λανθασμένη αναγνώριση προτύπων σε σύγχρονες ακαδημαϊκές έρευνες. Η Άρτεμις δεν ήταν ποτέ θεά πολέμου για τους Έλληνες.

Περισσότερα επίθετα.

Τούτου λεχθέντος, ας εξετάσουμε μερικά από τα επίθετα που χρησιμοποιήθηκαν για την Αρτέμιδα με τη «στρατιωτική της πτυχή». Το λιγότερο φιλοπόλεμο, μπορώ να πώ, είναι το επίθετο που εμφανίζεται στην αφήγηση του Κλήμεντος της Αλεξάνδρειας – της Φ ω σ φ ό ρ ο υ. Αυτό είναι ένα από τα πολλά σχετικά επίθετα που εφαρμόστηκαν στη θεά από τον – 5ο αιώνα το νωρίτερο. Έχουμε την Φωσφόρο, «φέρει το φως» που πιστοποιείται στην Ιφιγένεια εν Ταύροις 11, ενώ το συνώνυμο «φαεσφορία» εμφανίζεται στον 11ο στ. του Ύμνου του Καλλιμάχου προς την Αρτέμιδα. Αμφίπυρον – «Με την πυρά και στα δύο (χέρια)» ή, λιγότερο πιθανό ίσως, «με έναν φανό και στα δύο (χέρια)» – εμφανίζεται στις Τραχινίαι του Σοφοκλέους, στ. 214.

Επιπλέον, η Φωσφόρος χρησιμεύει ως λατρευτικό επίθετο της θεάς, κυρίως στην Μεσσήνη στην Πελοπόννησο, όπου το λατρευτικό άγαλμα της Αρτέμιδος Φωσφόρου σμιλεύτηκε από τον Δαμοφώντα τον -2ο αιώνα (Παύσ. 4.31.10). Με βάση τα αναθηματικά κεραμικά που βρέθηκαν στην τοποθεσία, η εικόνα αυτού του αγάλματος μπορεί να ανακατασκευαστεί προσωρινά. «Τα περισσότερα αναθηματικά είναι κεραμικά ειδώλια και παριστάνουν την Αρτέμιδα να φορά ένα κοντό ιμάτιο με υπερδιπλωμένο από πάνω ένα δέρμα ελαφιού (νεβρίδα), τυλιγμένο γύρω από το σώμα και δεμένο με ζώνη· η ουρά του ζώου κρέμεται προς τα κάτω μεταξύ των μηρών της, ένα από τα στήθη της και ο αντίστοιχος ώμος της μένουν γυμνοί. Φορά ψηλές δερμάτινες μπότες και φέρει διάδημα στο κεφάλι της, κρατάει μια αρκετά υψηλή λαμπάδα (λαμπάς) κοντά στην αριστερή της πλευρά, ένας σκύλος που κάθεται στο δεξί της πόδι γυρίζει το κεφάλι του προς τα πάνω – Θέμελης 1994»

Γιατί λοιπόν η Άρτεμις φέρει λαμπάδες;

Μέρος της απάντησης μπορεί να σχετίζεται με το ρόλο της ως θεάς κυνηγιού. Όπως αναφέρει το ποίημα του Αλκμάνος που αναφέρεται παραπάνω, η Άρτεμις «τραβά το μακρύ της τόξο τη νύχτα». Φυσικά, είναι εξαιρετικά δύσκολο, να μην αναφέρουμε πόσο επικίνδυνο, είναι να τραβήξουμε ένα τόξο όταν κάποιος κρατάει έναν φλεγόμενο πυρσό, και εδώ εμφανίζονται οι ελλείψεις στην υπόθεση των κυνηγών. Πιθανότατα η φλογιστή πτυχή της Αρτέμιδος υιοθετήθηκε όταν η θεά ξεκίνησε το συγκριτικό μέρος του χαρακτήρα της με τη θεά Εκάτη, για την οποία η φλόγα είναι το χαρακτηριστικό της. Ένας από τους σημαντικότερους ρόλους αυτής της θεάς στην πρώιμη ελληνική λογοτεχνία είναι αυτός που βοήθησε τη Δήμητρα να αναζητήσει και να χαιρετήσει την Περσεφόνη στον Ομηρικό Ύμνο για τη Δήμητρα. Η φλόγα είναι ένα κοινό θέμα στην εικονογραφία της Ελευσίνας, που σχετίζεται με τη νυχτερινή αναζήτηση για την Κόρη που είναι απούσα και οι τελετές αφορούν τον Κάτω Κόσμο γενικότερα.

Επιγραφικά στοιχεία από την Αθήνα, τη Βοιωτία και το νησί της Θάσου δείχνουν ότι η Άρτεμις και η Εκάτις άρχισαν να συγχωνεύονται ως ταυτότητες τον -5ο αιώνα , και ως εκ τούτου αναμένεται μια κοινή χρήση εικονογραφικών χαρακτηριστικών από αυτήν την περίοδο.

Η Η γ ε μ ό ν η σημαίνει «ηγέτιδα» και είναι από κάθε άποψη ακατάλληλη λέξη για την Αρτέμιδα σε στρατιωτικά θέματα. Όπως σημείωσε ο Vernant, μεταξύ άλλων, σχετικά με το ρόλο της θεάς στον πόλεμο, δεν εμφανίζεται στις τάξεις του στρατεύματος, πολύ λιγότερο δε στη πρώτη γραμμή του πολέμου. Υποτίθεται ότι είναι η «πονηρή» θεά, κερδίζοντας κυρίως με νυχτερινό μυστικό και πονηρό τρόπο. Στην πραγματικότητα, η Άρτεμις φέρει το επίθετο Ηγεμόνη και η εικονογραφία της μπορεί να αλληλεπικαλύπτεται με εκείνη της Αρτέμιδος Φωσφόρου.

Στο ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα στην Αρκαδία, ο Παυσανίας περιγράφει το λατρευτικό άγαλμα της Άρτεμις ως (8.37.1)· «Τέσσερις στάσεις μακρυά από τον Ακάκινο είναι το ιερό της Δέσποινας. Το πρώτο πράγμα είναι ένας ναός της Αρτέμιδος Ηγεμόνης και ένα χάλκινο άγαλμα που κρατά μια λαμπάς – πιστεύουμε ότι είναι το πολύ έξι πόδια· βρίσκεται εκεί στην είσοδο του ιερού περιβόλου.

Η Ηγεμόνη

Όπως είναι τυπικό με τα επίθετα, η Άρτεμις δεν είναι η μόνη θεά που καλείται με αυτόν τον τίτλο. Επίσης, μοιράζεται την ονομασία Η γ ε μ ώ ν ο θεός Ερμής, η θεά Αφροδίτη (δύο φορές), και Ηγεμόνη είναι επίσης το όνομα μιας από τις Χάριτες που λατρεύονται στην Αττική (και Ησίοδος, Θεόγ. 907).

Όπως σημείωσε η Jenny Wallensten, ένας κοινός παράγοντας που μοιράζεται η Άρτεμις, ο Ερμής και οι αττικές Χαρίτες είναι ότι όλοι ενδιαφέρονται για τη φροντίδα των νέων, η Άρτεμις που χρησιμεύει ως «κουρότροφος» των εφήβων, ο Ερμής ως θεός αγώνων και αθλητών, και η Ηγεμόνη η Χάρη ως θεά που βοηθά στη φυσική ανάπτυξη των παιδιών.

Όταν η Αφροδίτη επικαλείται ως Ηγεμόνη, όταν βρίσκεται σε συμφωνία με το λατρευτικό πλαίσιο των Χαρίτων (IG II² 2798) και κάποτε προς τιμήν του Νικομάχου, ενός άνδρα του οποίου το όνομα του πατέρα ήταν ο Αινίας (με συμβολικούς δεσμούς στην Αφροδίτη) και ο οποίος κατείχε τη διοίκηση μιας φρουράς εφήβων. Λαμβάνοντας υπόψη τη χρήση του επίθετου / ονόματος Ηγεμόνη όταν ασχολείται με τη νεολαία, είναι πιο λογικό να δούμε το επίθετο της Αρτέμιδος ως αναφορά του ρόλου της ως κουροτρόφου, παρά ως οτιδήποτε αφορά τη μάχη.

Η Σώτειρα

Τέλος, ας δούμε τη Σ ώ τ ε ι ρ α. Αυτός ο λατρευτικός τίτλος ισχύει για τόσες πολλές θεότητες που γίνεται γρήγορα προφανές ότι δεν μπορεί να προκύψει καμία συγκεκριμένη έννοια πέρα από μια μάλλον γενικευμένη φιλοφρόνηση για τον έπαινο της δύναμης της θεότητας. Το επίθετο Σώτειρα το μοιράζονται οι· Άρτεμις, Δήμητρα, Περσεφόνη, Αθηνά, Εκάτη, Τύχη, Θέμις (Θεϊκή Δικαιοσύνη), Ευνομία και Ρέα, ενώ το άρρενΣωτήρ ανήκει στον Δία, τον Ήλιο, τον Απόλλωνα, τον Ερμή, τον Ασκληπιό και τους Διοσκούρους. Όλες οι θεότητες μπορεί να σώσουν κάποιον από κάτι (Δήμητρα από πείνα, Ασκληπιός από ασθένεια), και επομένως δεν χρειάζεται να υποδηλώνουμε ότι για την Άρτεμις αναφέρεται συγκεκριμένα ο ρόλος του στρατιωτικού σωτήρα. Σχετίζεται δε με την σωτηρία των ηιθέων νέων που έφερε μαζί του σώους στην Αθήνα από την επιστροφή του από την Κρήτη ο Θησέας. Ο Θησεύς ίδρυσε ναό στην Άρτεμι Σώτηρα στην Τροιζήνα.

Ως τελική λεπτομέρεια, αξίζει να σημειωθεί ότι ούτε ο Ορφικός Ύμνος προς την Αρτέμιδα αναφέρεται στον πόλεμο στον κατά τα άλλα εκτεταμένο κατάλογο των χαρακτηριστικών και της λειτουργίας της θεάς· ούτε ο Καλλιμάχος την σχετίζει με αυτό το θέμα.

Τέλος, μπορούμε να δούμε ότι η Άρτεμις έχει μια πολύ περιορισμένη λειτουργία στον πόλεμο. Οι Σπαρτιάτες θυσιάζουν αίγες σε αυτήν την αιχμή της μάχης, ακριβώς όπως θυσίαζαν και αμνούς στον Δία και την Αθηνά όταν διέσχιζαν τα όρια τους σε πόλεμο. Οι Αθηναίοι την αναγνώρισαν για βοήθεια κατά τη διάρκεια των Περσικών Εισβολών, θυσιάζοντας 500 αίγες σε αυτήν για την επιτυχία στον Μαραθώνα. Ένας ναός στο δήμο της Μελίτης στην Αττική μπορεί να σχετίζεται και με την παρουσία της στη Μάχη της Σαλαμίνας. Τέτοιες αφιερώσεις δεν είναι καθόλου αξιοσημείωτες και δεν δικαιολογούν ώστε να δοθεί ο τίτλος της «Θεάς του Πολέμου» στην Άρτεμις. Μόνο τα τελευταία χρόνια, υπό ρωμαϊκή επιρροή, γίνονται δημοφιλέστερες, οι ιστορίες της βοήθειας της Αρτέμιδος στη μάχη, αλλά ακόμη περιορισμένες.

Επισκόπηση

Η Άρτεμις της αγροτέρας φύσης είναι πρώτα απ’ όλα μια θεά των αγριμιών της άγριας φύσης και του κυνηγιού. Η μεγάλη πλειοψηφία των επιθέτων της σχετίζεται με το κυνήγι και τον κόσμο της φύσης, όπως ακριβώς το μεγαλύτερο μέρος της εικονογραφίας της δείχνει με τόξο και τη φαρέτρα, που κυριαρχεί συχνά επί ενός ή περισσότερων άγριων ζώων. Από την πρώϊμη λογοτεχνία η θεά απεικονίζεται ως η ψηλή, όμορφη θεά – το κυρίαρχο θέμα στον καλύτερα διατηρημένο Ομηρικό ύμνο και τον αποκλειστικό ρόλο της στο υπάρχον δράμα. Πολλά αφιερωτικά επιγράμματα αφορούν τη βοήθειά της στο κυνήγι, όπως και πολλές γυναίκες ευχαριστούν τη θεά για τη βοήθειά της στον τοκετό. Για όλα αυτά, η Άρτεμις δεν ήταν ποτέ θεά πολέμου, παρά την πολύ σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα που ισχυρίζεται ότι ήταν. Ως διαβατήρια θεά των μεταβάσεων, είναι ίσως λογικό ότι οι Σπαρτιάτες θα θυσιάσουν σε αυτήν όταν εισέρχονται σε μια μάχη που ίσως θα χάσουν την ζωή τους, αλλά και οι Αθηναίοι αναγνώριζουν τη βοήθειά της στην υπεράσπιση απειλούμενων συνόρων.

Αλλά η Άρτεμις δεν είναι ούτε πολεμιστής ούτε βοηθός πολεμιστών, σίγουρα όχι έτσι όπως βλέπουμε για την Αθηνά, τον Απόλλωνα, και ακόμη και την Ήρα στην Ιλιάδα και αλλού. Ίσως υπάρχει ένα μάθημα σε αυτό, ότι οι Έλληνες είχαν λιγότερες πιθανότητες να συγχωρήσουν την άγρια κατάσταση στον πόλεμο από ό, τι τους πιστώνουμε.

Budin, Stephanie Lynn